Tuesday, December 25, 2018
Saturday, December 15, 2018
Sunday, November 25, 2018
Saturday, November 24, 2018
অনুগল্প : লজ্জা
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
গাঁৱৰ পৰিবেশ বিনষ্ট কৰাৰ কাৰণে ৰাইজমেলত বেমেলা বৰ্মণক গাঁওখনৰ পৰা খেদি পঠোৱাৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হয়। বিচাৰকৰ যুক্তি হল : "যদি বেমেলা বৰ্মণ গাঁৱত থাকে, তেন্তে গাঁৱৰ যুবকসকলৰ জীৱন ধ্বংস হ'ব আৰু যুবতী সকলেও তাইক অনুসৰণ কৰি বেশ্যাবৃত্তিত নামি পৰিব।"
বেমেলা বৰ্মণেও আত্মপক্ষ সমৰ্থনত কয় : "যেতিয়ালৈকৈ গাঁৱত চুল্টু মাষ্টৰ, শিবেন বুঢ়া, অনন্ত হাজৰিকাৰ দৰে অসভ্য মানুহ থাকিব তেতিয়ালৈকে হেজাৰটা বেমালাৰ জন্ম হৈয়ে থাকিব।"
বিচাৰক মণ্ডলীৰ সিদ্ধান্ত ব্ৰহ্মাৰ বাক্যৰ দৰে অলৰ-অটল। কাৰণ বেমেলা বৰ্মণৰ চালচলনত গাঁৱৰ মানুহবোৰ খুব লজ্জিত।
গাঁৱৰ পৰিবেশ বিনষ্ট কৰাৰ কাৰণে ৰাইজমেলত বেমেলা বৰ্মণক গাঁওখনৰ পৰা খেদি পঠোৱাৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হয়। বিচাৰকৰ যুক্তি হল : "যদি বেমেলা বৰ্মণ গাঁৱত থাকে, তেন্তে গাঁৱৰ যুবকসকলৰ জীৱন ধ্বংস হ'ব আৰু যুবতী সকলেও তাইক অনুসৰণ কৰি বেশ্যাবৃত্তিত নামি পৰিব।"
বেমেলা বৰ্মণেও আত্মপক্ষ সমৰ্থনত কয় : "যেতিয়ালৈকৈ গাঁৱত চুল্টু মাষ্টৰ, শিবেন বুঢ়া, অনন্ত হাজৰিকাৰ দৰে অসভ্য মানুহ থাকিব তেতিয়ালৈকে হেজাৰটা বেমালাৰ জন্ম হৈয়ে থাকিব।"
বিচাৰক মণ্ডলীৰ সিদ্ধান্ত ব্ৰহ্মাৰ বাক্যৰ দৰে অলৰ-অটল। কাৰণ বেমেলা বৰ্মণৰ চালচলনত গাঁৱৰ মানুহবোৰ খুব লজ্জিত।
Thursday, November 8, 2018
Saturday, November 3, 2018
আমোলমোল বেয়া গোন্ধ
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
আমাৰ খাদ্যৰ বিলাতী গোন্ধই হয়তো উজাই উজাই কনমানিটোৰ নাকত প্ৰৱেশ কৰিছিল। জন্মসূত্ৰে প্ৰাপ্ত দৰিদ্ৰতাই হোনে তেওঁক আকৰ্ষণ কৰিছিল আমাৰ ফালে। দুদিন ধৰি আই-দেউতাকৰ কৰ্ম বিৰতি আছিল। দিনে-নিশাই খাটি খাটি প্ৰস্তুত কৰিছিল এক বিশেষ উৎসৱৰ কাৰণে। কিবা বোলে ল'ৰাহঁতৰ ভাল হব। আৰু স্কুলখনৰো। সেয়ে তেওঁ ভালদৰে এসাজ খাব পৰা নাছিল এই কেইদিন।
ল'ৰাজনে বাৰে বাৰে জুমি জুমি চাইছে।
"ঐ কি কৰিছা? ঘৰলৈ যা।" এগৰাকী এচিষ্টেণ্টৰ ধমকত সি গুচি গ'ল।
তেওঁ আঁতৰি গল। কিন্তু শৈশৱৰ কোমল মনটো....?
অলপ পিছত সি আকৌ আহিল। এইবাৰ মুখলৈ চালোঁ। হাতত তুলি লোৱা মাংস টুকুৰাৰ সুস্বাদু গোন্ধই মোক কিয়বা জোকাৰি গ'ল।
তৎসত্বেও ল'ৰাজনৰ মুখমণ্ডলত ফুটি উঠিছে এক অতীব সুখানুভূতি। কাৰণ আমাৰ খাদ্য মেনুতে হেনো আছে তেওঁৰ পৰিশ্ৰমৰ সম্পূৰ্ণ সাৰ্থকতা।
ফটো : ইন্টাৰনেটৰ পৰা সংগৃহীত।
আমাৰ খাদ্যৰ বিলাতী গোন্ধই হয়তো উজাই উজাই কনমানিটোৰ নাকত প্ৰৱেশ কৰিছিল। জন্মসূত্ৰে প্ৰাপ্ত দৰিদ্ৰতাই হোনে তেওঁক আকৰ্ষণ কৰিছিল আমাৰ ফালে। দুদিন ধৰি আই-দেউতাকৰ কৰ্ম বিৰতি আছিল। দিনে-নিশাই খাটি খাটি প্ৰস্তুত কৰিছিল এক বিশেষ উৎসৱৰ কাৰণে। কিবা বোলে ল'ৰাহঁতৰ ভাল হব। আৰু স্কুলখনৰো। সেয়ে তেওঁ ভালদৰে এসাজ খাব পৰা নাছিল এই কেইদিন।
ল'ৰাজনে বাৰে বাৰে জুমি জুমি চাইছে।
"ঐ কি কৰিছা? ঘৰলৈ যা।" এগৰাকী এচিষ্টেণ্টৰ ধমকত সি গুচি গ'ল।
তেওঁ আঁতৰি গল। কিন্তু শৈশৱৰ কোমল মনটো....?
অলপ পিছত সি আকৌ আহিল। এইবাৰ মুখলৈ চালোঁ। হাতত তুলি লোৱা মাংস টুকুৰাৰ সুস্বাদু গোন্ধই মোক কিয়বা জোকাৰি গ'ল।
তৎসত্বেও ল'ৰাজনৰ মুখমণ্ডলত ফুটি উঠিছে এক অতীব সুখানুভূতি। কাৰণ আমাৰ খাদ্য মেনুতে হেনো আছে তেওঁৰ পৰিশ্ৰমৰ সম্পূৰ্ণ সাৰ্থকতা।
ফটো : ইন্টাৰনেটৰ পৰা সংগৃহীত।
Sunday, October 28, 2018
Saturday, October 13, 2018
Tuesday, October 2, 2018
কোচ-ৰাজবংশীসকলৰ যাত্ৰাপূজা বা দেবীপূজা : এটি আলোকপাত
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
শাৰদীয় দূৰ্গা উৎসৱৰ সময় হলে পশ্চিম অসম, উত্তৰবঙ্গ, বিহাৰ, নেপালৰ ঝাপা-মৰং আৰু বাংলাদেশৰ ৰংপুৰ অঞ্চলৰ কোচ-ৰাজবংশী সমাজত প্ৰত্যেকৰে ঘৰে ঘৰে দেবীপূজা বা যাত্ৰাপূজাৰ প্ৰস্তুতি চলি থাকে। দৰাচলতে কোচ-ৰাজবংশী সমাজত দেবী দূৰ্গাৰ প্ৰধান পৰিচয় 'দেবীঠাকুৰাণী' হিচাবে আৰু শাৰদীয় দূৰ্গোৎসৱৰ নাম হ'ল যাত্ৰাপূজা বা দেবীপূজা।*1 'সিং বিয়া কৰিবলৈ যোৱা'*2 লোক-কাহিনীৰ আঁত ধৰি কোচ-ৰাজবংশীসকলে শালি ধানৰ খেতি কাম সমাপ্ত কৰে ভাদ মাহৰ তেৰ তাৰিখে। তাৰ পিছত ৰৈ থাকে বাৰিষা কালৰ সমাপ্তিৰ কাৰণে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজত সিং উভতি অহাৰ পিছৰ পূৰ্ণিমা তিথিৰ পৰা অৰ্থাৎ কৃষ্ণপক্ষৰ পৰা ষোল্ল গৰাকী কইনা যায় বুলি বিশ্বাস আছে। ইয়াৰে পোন্ধৰ গাৰকী নিয়ম অনুসৰি যায় আৰু শেষৰ গৰাকী পলাই যাই বুলি লোকবিশ্বাস আছে। কইনা যোৱাৰ এই দিনকেইটাক ৰাজবংশী ভাষাত কোৱা হয় 'কইনাগত শাতাও' অৰ্থাৎ ঘোৰ বাৰিষা। কোচ-ৰাজবংশী সমাজত বিশ্বাস আছে কইনা কেইগৰাকীৰ কোনোবাই হাঁহি হাঁহি আৰু কোনোবাই কান্দি কান্দি যায়। যদি কইনাজনী হাঁহি হাঁহি যায় তেন্তে ৰ'দ দিয়ে আৰু যদি কান্দি কান্দি যায় তেন্তে বৰষুণ হয়। কোচ-ৰাজবংশী সমাজৰ প্ৰচলিত বিশ্বাস মতে কইনা যোৱা শেষ হলে আৰু বৰষুণ নহয়, তাৰ পাছৰে পৰা খাৰালি পৰে, শীত আহে। গতিকে প্ৰস্তুতি চলে হৈমন্তিক কৃষিৰ। কাৰণ পূৰণি দিনত শালি ধানৰ খেলিমেলিৰ বাবে কোচ-ৰাজবংশী সমাজে নিৰ্ভৰ কৰিবলগীয়া হৈছে হৈমন্তিক খেতিৰ ওপৰত। গোম, সৰিয়হ, তিল ইত্যাদি খেতিৰ ওপৰত বহুখিনি নিৰ্ভৰ কৰিছিল তেওঁলোক। আৰু এইখিনি কৃষিকাৰ্য ভালদৰে আৰম্ভ কৰিবলৈ প্ৰয়োজন হৈছিল এটা শুভ দিনৰ যিদিনা পৰা কোনো বতৰৰ সমস্যা নাথাকিব। এই দিনটো শাৰদীয় দূৰ্গা উৎসৱৰ নৱমী কিংবা দশমীৰ দিন। এই দিনটোতে কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ প্ৰত্যেকজন মানুহৰ ঘৰত অনুষ্ঠিত হয় যাত্ৰাপূজা। দেবী দূৰ্গা নহয়; কোচ-ৰাজবংশী সমাজত যাত্ৰাপূজা বা দেবীপূজাই আছিল তেওঁলোকৰ জনগোষ্ঠীয় পূজা।
যাত্রাপূজা এক কৃষিকেন্দ্ৰিক পূজা। 'যাত্ৰা' শব্দটো অৰ্থ আৰম্ভণি বা শুভাৰম্ভণি। ডঃ গিৰিজা শংকৰ ৰায় যাত্ৰাপূজাৰ প্রসংগত কৈছে--- "এই দিনটোত ৰাজবংশী কৃষকগণ হৈমন্তিক ফচল উৎপাদনৰ উদ্দেশ্যে ক্ষেত্ৰ কৰ্ষণ আৰম্ভ কৰি দিয়ে। আউশ আৰু মৰাপাটৰ তুলনাত কৃষকসকলৰ পক্ষে আমন ধানৰে গুৰুত্ব বেছি। এই গুৰুত্বপূৰ্ণ ফচলৰ মাটি প্ৰস্তুত কৰিবলৈ হালচালনৰ যাত্ৰা আৰম্ভ হয় কাৰণে কৃত্যটোক যাত্ৰাপূজা নামে অভিহিত কৰা হ'ব পাৰে।"*3 সহজ কথাত, এই পূজাৰ মাজেদি হৈমন্তিক ফচলৰ শুভাৰম্ভণি ঘটে কাৰণে ইয়াক যাত্ৰাপূজা নামেৰে জনা যায়; আকৌ এই পূজাৰ মাধ্যমেদি হালকৰ্ষণৰ সূচনা হয় কাৰণে ইয়াক 'হালযাত্ৰা" বুলিও অভিহিত কৰা হয়। কৃষিকাৰ্যৰ শুভাৰম্ভ ঘটে কাৰণে এই পূজাক 'যাত্ৰা শাইট' বুলিও কোৱা হয়।*4 আন এটা অভিমত মতে 'যাত্রাশি' গছৰ পাত (এক প্ৰকাৰ গুল্ম জাতীয় উদ্ভিদ) এই পূজাৰ অনিবাৰ্য উপকৰণ হেতু ইয়াক 'যাত্ৰাপূজা' বুলি কোৱা হ'ব পাৰে। কিন্তু এই অভিমতৰ সপক্ষে তেনে কোনো সবল যুক্তি পোৱা নাযায়।
যাত্ৰাপূজাৰ দিন কোচ-ৰাজবংশী মহিলাসকলে ৰাতিপুৱা উঠি ঘৰ-দুৱাৰ পৰিষ্কাৰ কৰিব লাগে; গোবৰ আৰু পানী মিহলি কৰি চোতাল, আগচোতাল মছিব লাগে। ঘৰৰ সকলো আচবাব উলিয়াই আনি ভালদৰে ধুই পৰিষ্কাৰ কৰি পূজাৰ কাৰণে প্ৰস্তুত কৰিব লাগে। ঘৰত ব্যবহৃত নিত্য প্ৰয়োজনীয় সকলো বস্তুৱেই সিদিনাখন উলিয়াই আনি ভালদৰে লেপি, মছি, ধুই পখালি তুলসী তলৰ পাটত বা থাপনাত কলপাতৰ ওপৰত ৰখা নিয়ম। দা, কটাৰী, কোৰ, কাচি ইত্যাদি যাবতীয় ঘৰুৱা কামৰ যন্ত্ৰপাতি; কৃষিকাৰ্যৰ সকলো সা-সঁজুলি, যেনে-- নাঙল, যুঁৱলি, জখলা ইত্যাদি ধুই পখালি পৰিষ্কাৰ কৰি পূজাৰ কাৰণে প্ৰস্তুত কৰি থব লাগে। সিদিনাই বিদ্যাৰ্থীসকলে দেবী সৰস্বতীৰ পূজা উদ্দেশ্যে তেওঁলোকৰ কিতাপ, বহী, কলম, শ্লেট, পেনচিল আদি উলিয়াই আনি তুলসীৰ তলত বাকী বস্তুৰ লগত একেলগে ৰাখে। নিয়ম অনুসৰি পাচি, কুলা আদিত খড়িমাটি লগাব লাগে। ইয়াৰ উপৰিও নিয়ম আছে, যাত্ৰাপূজাৰ দিন প্ৰত্যেক ঘৰৰ দুৱাৰে দুৱাৰে কৃত্ৰিমভাবে নিৰ্মিত কদম ফুলৰ মালা অৰ্থাৎ কুঁহিলাৰ মালা (artificial pith flowers) ওলমাই থব লাগে। গোঁসাই ঘৰ, তুলসীৰ থাপনা, ঘৰৰ দৰজা, দুৱাৰ, চৌকাঠ, ঘৰৰ মূল খুটিতো এই মালা ওলমাই ৰাখিব লাগে। আনকি, কৃষিৰ মূল সজুঁলি নাঙল, যুঁৱলি, আৰু জখলা আদিতো কুঁহিলাৰ মালা পিন্ধাই থোৱা নিয়ম। যাত্ৰাপূজাৰ অন্যতম অনুষঙ্গ এই কুঁহিলাৰ ফুল শান্তিৰ প্ৰতীক।
এইবোৰ ৰাতিপুৱাৰ কাম। তাৰ পিছত ঘৰৰ গৃহস্থ বা বয়সস্থ কোনো ব্যক্তি পূজা আৰম্ভ কৰে। পূজাত ব্ৰাহ্মণ নালাগে; কোনো কোনো ঠাইত ৰাজবংশী অধিকাৰীয়ে এই পূজা সম্পন্ন কৰে, কিন্তু অধিকাৰী থকাটো অনিবাৰ্য নহয়। সুদীৰ্ঘকালৰ পৰা কোচ-ৰাজবংশীসকলে যাত্ৰাপূজাত ব্ৰতী হৈ আহিছে য'ত কোনো শাস্ত্ৰীয় তত্ত্ব-বিচাৰ নাথাকে। সাধাৰণতে ঘৰৰ যিকোনো প্ৰাপ্তবয়স্ক মানুহে এই পূজা সম্পাদন কৰিব পাৰে। পূজাত বহি তেওঁ প্ৰথমতে ঘৰুৱা আৰু কৃষিকাৰ্যৰ প্ৰতিটো বস্তুতে এটা সিন্দুৰৰ ফোট আৰু এটা কাজলৰ ফোট দিব লাগে। বিদ্যাৰ্থীসকলৰ কিতাপ, বহী আদিত একেদৰে ফোট দিব আৰু লগতে প্ৰতিখন কিতাপ আৰু বহীৰ ভিতৰত একোটাকৈ যাত্ৰাশি'ৰ পাত আৰু বেল পাত থব। পূজাত নৈবেদ্য হিচাপে উচৰ্গা কৰিব লাগে দুই খোল (ডোনা) প্ৰসাদ। প্ৰসাদ হিচাবে থাকিব ফলমূল, বুট, গাখীৰ, চিনি, দই, কল। এথোক কল থকে, প্ৰতিটো কলতে সিন্দুৰৰ ফোট দিব লাগে। ফুল, তুলসী, দুবৰি বন, বেলৰ পাত আৰু যাত্ৰাশি'ৰ কিছুমান পাতেৰে পূজা নিয়ম। পূজাৰ উপকৰণ হিসাবে যাত্ৰাশি'ৰ পাত অনিবাৰ্য উপকৰণ। যাত্ৰাশি'ৰ পাতবিহীন এই পূজা সম্পন্ন নহয়। পূজাত বিশেষ কোনো মন্ত্ৰ নাথাকে। পূজা শেষ হলে ঘৰৰ সকলোৱে সেৱা কৰিব। বিদ্যাৰ্থীসকল সৰস্বতীক সেৱা জনায়, মনৰ কামনা ব্যক্ত কৰে। সিদিনা বহুতে ঘৰৰ অন্য দেৱতাকো পূজা কৰে। উত্তৰবঙ্গ আৰু পশ্চিম অসমৰ বহু অঞ্চলত সিদিনাই বিষহৰি ঠাকুৰকো পূজা দিয়াৰ নিয়ম আছে। যাত্ৰাপূজাৰ অন্তত পূজাৰ 'শান্তিজল' যাত্রাশি পাতেদি ঘৰ-দুৱাৰ আৰু সকলো আচবাব, পাত্ৰ আদিত ছটিয়াই দিব লাগে।
ইয়াৰ পাছৰ নিয়ম হালযাত্ৰা। অৰ্থাৎ হালবোৱাৰ বা মাটি চহাৰ শুভাৰম্ভণি। এই উদ্দেশ্যে কোচ-ৰাজবংশী মানুহসকলে যিকোনো কৃষিভূমিত আঢ়ৈ পাক হালবোৱাব লাগে। নিয়ম অনুসৰি যাত্ৰাপূজাৰ শেষত এখন চালনিত (কল পটুৱাদি তৈয়াৰী) পঞ্চপ্ৰদীপ সজাই অলপ সিন্দুৰ আৰু কেইটামান মূদ্ৰা দি ভূমিত ৰখিব লাগে। তাৰ পিছত তাত অন্যান্য উপকৰণেৰে পূজা কৰি নাঙলৰে আনুষ্ঠানিকভাৱে আঢ়ৈপাক হাল ঘুৰোৱাৰ মাজেদি 'হালযাত্ৰা' সম্পন্ন কৰা হয়।*5 সমগ্ৰ কোচ-ৰাজবংশী সমাজে এই বিশেষ পদ্ধতিৰে আঢ়ৈ পাক হাল কৰ্ষণ কৰি কৃষিকাৰ্যৰ সূচনা কৰে। ৰাজবংশী ভাষাত ইয়াক 'হালপাইত্ৰা' বুলিও কোৱা হয়। ই আচলতে এটি fertility cult ৰ নিদৰ্শন। কিন্তু হালযাত্ৰাৰ নিয়মটো অঞ্চলভেদে পৃথক হয়। উত্তৰবঙ্গৰ কোনো কোনো অঞ্চলত যাত্ৰাপূজা সম্পন্ন কৰি তাৰ পাছত হালপাইত্ৰা কৰা হয়, পশ্চিম অসমৰ কিছুমান ঠাইত প্ৰথমতে 'হালপাইত্ৰা' কৰা হয়, তাৰ পিছতহে নাঙল-যুঁৱলি ধুই পখালি যাত্ৰাপূজা সম্পন্ন কৰা হয়। এইদৰে দেখা যায় বিজয়া দশমীৰ দিনা যাত্ৰাপূজাৰ উপলক্ষে অনেক নতুন কৰ্মৰ সূচনা হয়। প্ৰাচীনকালত যুদ্ধযাত্ৰা, পশুচিকাৰ আদিও এই দিনতে আৰম্ভ কৰা হৈছিল।*6
যাত্ৰাপূজা দেবীপূজাৰে নামান্তৰ। সিং উভতি অহাৰ পিছত 'কইনাগত শাতাও'ৰ যি হিচাপ কোচ-ৰাজবংশী মানুহৰ মুখে মুখে প্ৰচলিত সি দেবীপূজাকে কেন্দ্ৰ কৰি চলি আহিছে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজত শাৰদীয় দূৰ্গাপূজা দেবীপূজা নামেৰে সৰ্বাধিক প্ৰচলিত। এই দেবীপূজাৰ প্ৰচলন ঘটে কোচবিহাৰ ৰাজবংশক কেন্দ্ৰ কৰি। এই দেবী 'বড়দেবী' নামে পৰিচিত। দেবীপূজাক লৈ বিভিন্ন উপ্যাখ্যান আছে। ৰাজ-উপ্যাখ্যান মতে কোচবিহাৰ ৰাজবংশৰ প্ৰতিষ্ঠাতা বিশ্বসিংহ চিকনা পৰ্বতত প্ৰাপ্ত 'কৃষ্ণপট দেহৰ' (কৃষ্ণ প্ৰস্তৰ খণ্ড)ক 1510 খ্ৰীষ্টাব্দত দেবীদূৰ্গা ৰূপে সৰ্বপ্ৰথম ধেমালিতে পূজা কৰিছিল। এই পূজা কৰাৰ পিছতে বিশ্বসিংহ কোচবিহাৰ ৰাজবংশ প্ৰতিষ্ঠা কৰিবলৈ সক্ষম হয়। বিশ্বাস অনুসৰি ধেমালিতে এজন বন্ধুক আঠুকাঢ়ি বহুৱাই কুশেদি (কহুঁৱা) গলত আঘাত কৰাত সঁচাকৈয়ে তেওঁৰ শিৰচ্ছেদ ঘটে। তাৰ পাছৰে পৰা বিশ্বসিংহ প্ৰতিবছৰে সেই দেবীৰ পূজা কৰিছিল, নৰবলিও দিছিল। অসম যাত্ৰাৰ সময়ত (1562) নৰনাৰায়ণ এই দেবীকে মৃন্ময়ী মূৰ্তি প্ৰতিষ্ঠা কৰি 'বড়দেবী' হিসাবে প্ৰথম পূজা কৰে।*7 আন এটা আখ্যান অনুসৰি নৰনাৰায়ণৰ ভাতৃ শুক্লধ্বজ (বীৰ চিলাৰায়) দাদাক হত্যা কৰিবলৈ আহি প্ৰত্যক্ষ কৰে যে স্বয়ং দেবী নৰনাৰায়ণক কোলত লৈ বহি আছে। নৰনাৰায়ণ পিছত ধ্যানস্থ হৈ এই দেবীৰ সাক্ষাৎ লাভ কৰে। তেতিয়াৰ পৰাই কোচবিহাৰ ৰাজবংশত দেবীপূজাৰ প্ৰচলন আৰু প্ৰসাৰ ঘটে। অৱশ্যে এই দেবী ৰাজবাড়ীৰ বড়দেবী; ব্যক্তিগত উদ্যোগত পূজিত কোনো দেবী নহয়।
ৰাজবংশৰ ঐতিহ্যপূৰ্ণ দেবী আজিৰ দূৰ্গাদেবীৰ দৰে পূজা গ্ৰহণ কৰা নাছিল; এককভাৱে পূজা গ্ৰহণ কৰিছিল। ডঃ চাৰু চন্দ্ৰ সান্যাল 'The Rajbanshis of North Bengal' শীৰ্ষক গ্ৰন্থত এই দেবীপূজাৰ বিষয়ে লিখিছে এনেদৰে---"The images of the Devi in the Baikunthapur Zamindari house and the Devi of Boro Durga Baree of Coochbehar are red in colour and a single image without Lakshmi, Saraswati, Kartik and Ganesh. The Devi stands on a lion who bites the elbow of the demon Mahisasura....It is said that human sacrifice was performed at dead of night on the Navami day (3rd day) of the puja both in Baikunthapur and Coochbehar. In Baikunthapur, it is said that the custom continued upon the reign of the Raja Chandra Shekhar Dev in 1852-56 A.D. It was stopped by his successor Jayanta Dev. He replaced human sacrifice by buffalo sacrifice which continued till lately....।*8 কিছু পৰিৱৰ্তন কৰি এটা সময়ত নৰবলিৰ পৰিৱৰ্তে চাউলৰ গুড়িৰে মানুহৰ মূৰ্তি তৈয়াৰ কৰি তাত অলপ পাৰৰ তেজ মিহলাই বলি দিয়া হৈছিল। কোচবিহাৰৰ 'বড় দুৰ্গাবাড়ীত'এনে প্ৰথাৰ প্ৰচলন আছিল। চাউলৰ গুড়াৰে তৈয়াৰী মূৰ্তিত আঙুলিৰ অলপ তেজ মিহলি কৰি বলি দিয়া প্ৰথাও আছিল।*9 কোচবিহাৰ ৰাজবংশৰ শাখা জলপাইগুৰিতো অনুৰূপ পদ্ধতিত দেবীপূজাৰ প্ৰচলন আছিল। পৰৱৰ্তী কালত এই পূজাৰ লগত লক্ষ্মী, সৰস্বতী, কাৰ্তিক, গণেশৰ সংযোগ ঘটে; দেবীৰ গাৰ ৰঙৰো পৰিবৰ্তন হয়। গতিকে দূৰ্গা পূজাৰ প্ৰচলন কামতাপুৰ অঞ্চলত কেতিয়া হয় তাৰ সঠিক অনুমান সম্ভব নহলেও এইটো কোৱা যায় যে, ষোড়শ শতিকাৰ মধ্যভাগত কোচবিহাৰ ৰাজবংশ আৰু এই অঞ্চলৰ কোচ-ৰাজবংশী সমাজত দূৰ্গাপূজাৰ প্ৰচলন হ'ব পাৰে।
কিন্তু এই পূজা ৰাজবংশৰ মানুহৰ মাজতে সীমাবদ্ধ আছিল। বিত্তশীল লোক এই পূজাত অংশগ্ৰহণ কৰিলেও তেওঁলোকে এককভাৱে এই পূজা সম্পন্ন কৰা নাছিল। ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে চ'ত মাহত বাসন্তী পূজাই কৰা দেখা গৈছিল। ৰাজ ঐতিহ্যক সন্মান জনাই তেওঁলোকে ইয়াৰ পৰা বিৰত আছিল। গতিকে এইটো অনুমান কৰিলে হয়তো ভুল নহব যে, কোচ-ৰাজবংশী সমাজত শাৰদীয় উৎসৱৰ প্ৰধান অঙ্গ সম্ভবত দেবীপূজা বা যাত্ৰাপূজাই আছিল আৰু ইয়াৰ মুখ্য বিষয় আছিল হালযাত্ৰা আৰু সৰস্বতী অৰ্চনা। অপেক্ষাকৃত পৰবৰ্তীকালত দেবীপূজা বা যাত্ৰাপূজাৰ লগত শাৰদীয় দূৰ্গোৎসৱৰ মিলন ঘটি থাকিব পাৰে।
তথ্যসূত্র :
*1. ডঃ গিৰিজা শংকৰ ৰায় : উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশী সমাজেৰ দেব-দেবী ও পূজা-পাৰ্বন, পৃ. 51
*2. কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে শাওন মাহৰ সংক্ৰান্তিত সিং বিয়া কৰিবলৈ যায় পূবৰ পৰা পশ্চিমলৈ আৰু উভতি আহে ভাদ মাহৰ তেৰ তাৰিখে।
*3. ডঃ গিৰিজা শংকৰ ৰায় : উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশী সমাজেৰ দেব-দেবী ও পূজা-পাৰ্বন, পৃ. 51
*4. Dr. Birendranath Dutta : Folk Culture of the Goalparia Region, p. 151
*5. জ্যোতিৰ্ময় ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ দৰ্পন-2, পৃ. 125
*6. ডঃ দিলীপ কুমাৰ দে : কোচবিহাৰেৰ লোক-সংস্কৃতি, পৃ. 151
*7. জ্যোতিৰ্ময় ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ দৰ্পন-2, পৃ. 123
*8. Dr. Charu chandra sanyal : The Rajbanshis of North Bengal. P. 141
*9. তদেব, পৃ. 142
Sunday, September 23, 2018
রাজবংশী সমাজোত চলতি মিথ : শামুকের জন্মকথা
গোটাইয়া :
হেমন্ত কুমার রায়
রাজা হরিশচন্দ্র মুনি-ঋষির দানের দক্ষিণা দিবার যায়া ফতুর হৈছিলেক। তায় অভাবত পরি ডোমের কাজ, মানে শুয়র চরার কাজ করিছিলেক। পত্তিদিনে শুয়রের গু পরিষ্কার কৈরতে উয়ার খিব অসুবিধা হৈছিলেক। তায় উঞায় ধর্মঠাকুরক পারথনা করি কৈছিলেক--"আইসা কালি থাকি মুই আর শুয়রের গু সান্টা-সান্টি করির পাইম না। ধর্মঠাকুর তুই খোয়ার পরিষ্কার করার ব্যবস্থা কর।" পরের দিন হরিশচন্দ্র দেখিলেক, শুয়রের হাগাগুলা শামুকের ঢক ধরিয়া খোয়ারের ফাক দিয়া বাইরিয়া যাবার নাইগছে। তখন থাকি শামুকের জন্ম হৈলেক।
খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশের আদিবাসী সংস্কৃতি।
হেমন্ত কুমার রায়
রাজা হরিশচন্দ্র মুনি-ঋষির দানের দক্ষিণা দিবার যায়া ফতুর হৈছিলেক। তায় অভাবত পরি ডোমের কাজ, মানে শুয়র চরার কাজ করিছিলেক। পত্তিদিনে শুয়রের গু পরিষ্কার কৈরতে উয়ার খিব অসুবিধা হৈছিলেক। তায় উঞায় ধর্মঠাকুরক পারথনা করি কৈছিলেক--"আইসা কালি থাকি মুই আর শুয়রের গু সান্টা-সান্টি করির পাইম না। ধর্মঠাকুর তুই খোয়ার পরিষ্কার করার ব্যবস্থা কর।" পরের দিন হরিশচন্দ্র দেখিলেক, শুয়রের হাগাগুলা শামুকের ঢক ধরিয়া খোয়ারের ফাক দিয়া বাইরিয়া যাবার নাইগছে। তখন থাকি শামুকের জন্ম হৈলেক।
খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশের আদিবাসী সংস্কৃতি।
Saturday, September 22, 2018
ৰাজবংশী লোকপুৰাণ : সাপেৰ এক চৌক কানা আৰো কাণ ছেড়া
গোটাইয়া : হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
মা মনষা ঝখন সাপেৰ কুলক বিষ দিয়া ভুবনত ছাড়ি দেয়, তখন সাপলা কামৰে কামৰে ভাইল্লা মানষিক মাৰি ফ্যালাৰ নাগিল। মানষিলা ভয়তে হুকা হৈল। সাপেৰ আপসাৰি থাকি কেংকৰি নিস্তাৰ পাওয়া যায় ভাবিৰ নাগিল। তখন মানষিলা উপায় নাপেয়া দেবেৰ দেব মহাদেবেৰ ওটি শৰণাপন্ন হৈল আৰ সাপেৰ অপসাৰিৰ কথা জানাইল। মহাদেব মানব জাতিৰ দুষ্ক্য বুঝি মানুষকুলেৰ ৰক্ষাৰ বাদে সাপেৰ এক চৌক কানা কৰি দিলেক আৰ একটা কাণ ছিড়ি নিলেক, যাতে সাপে মানষিৰ কুনো শব্দ শুনিৰ নাপায় আৰ যাতে পিথিবিৰ খালি একপাকে দেখিৰ পায়। শ্যালা থাকি সাপেৰ এক চৌক কাণা হৈল আৰ সাপেৰ আপসাৰিও কমিল।
খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশেৰ আদিবাসী সংস্কৃতি।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018
মা মনষা ঝখন সাপেৰ কুলক বিষ দিয়া ভুবনত ছাড়ি দেয়, তখন সাপলা কামৰে কামৰে ভাইল্লা মানষিক মাৰি ফ্যালাৰ নাগিল। মানষিলা ভয়তে হুকা হৈল। সাপেৰ আপসাৰি থাকি কেংকৰি নিস্তাৰ পাওয়া যায় ভাবিৰ নাগিল। তখন মানষিলা উপায় নাপেয়া দেবেৰ দেব মহাদেবেৰ ওটি শৰণাপন্ন হৈল আৰ সাপেৰ অপসাৰিৰ কথা জানাইল। মহাদেব মানব জাতিৰ দুষ্ক্য বুঝি মানুষকুলেৰ ৰক্ষাৰ বাদে সাপেৰ এক চৌক কানা কৰি দিলেক আৰ একটা কাণ ছিড়ি নিলেক, যাতে সাপে মানষিৰ কুনো শব্দ শুনিৰ নাপায় আৰ যাতে পিথিবিৰ খালি একপাকে দেখিৰ পায়। শ্যালা থাকি সাপেৰ এক চৌক কাণা হৈল আৰ সাপেৰ আপসাৰিও কমিল।
খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশেৰ আদিবাসী সংস্কৃতি।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018
Monday, September 17, 2018
কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ পাইট খাওয়া ব্যবস্থা : একেনা ছোট্ট অধ্যয়ন
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ-ৰাজৱংশী মানষিলা মুলত কৃষিজীবী একনা জনগোষ্ঠী। এই জনগোষ্ঠীৰ নিজস্ব পৰম্পৰা, সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যবহাৰ, সামাজিক ৰীতি-নীতিয়ে জনগোষ্ঠীটাক ঐতিহ্য মণ্ডিত কৰি তুলছে। কৃষিয়ে উমাৰ জীৱনেৰ প্ৰধান জীৱিকা হইলেও উমৰা কুনো সময়েৰ জৈন্যেও নিজাৰ সংস্কৃতি আৰ সমাজ জীৱনেৰ ৰীতি-নীতিত থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। শত অভাব আৰ দাৰিদ্ৰতাক পাৰ কৰিও উমৰা পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাথোত মিলিজুলি থাকা দেখা যায়। হাজাৰ হিংসা, ঈৰ্ষা, ঝগৰা আৰ মতেৰ অমিল থাকা সত্ত্বেও বিপদে-আপদে, কাজে-কৰ্মে সমাজেৰ সৌগ ৰাজবংশী মানষিলা একগোট হওয়াৰ দৃষ্টান্তও সচৰাচৰ দেখা যায়। আগেৰ দিনত কাৰো বাৰীত বিয়া, অন্নপ্ৰাশনেৰ মতো কুনো কাজ হইলে গেৰামেৰ সৌগ চেঙৰা-চেঙৰী, বুড়া-বুড়ী সগায় আসিয়া অনুষ্ঠানটা ভালকৰি পাৰ কৰি দেওয়া গেৰামেৰ মানষিলাৰ একনা নৈতিক আৰ সামাজিক কৰ্তব্য বুলি ধৰি নেওয়া হইছে। সহজ, সৰল, হোজা এই জনগোষ্ঠীটাৰ সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ নিদৰ্শন যেকুনো সংস্কৃতিবান আৰ সমাজপ্ৰিয় মানষিক আপ্লুত কৰি তুলবে।
ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া। যেটায় নাহউক, এই ব্যবস্থাটা কি আৰ ইয়াৰ সাথে ৰাজবংশী সমাজ কেমন কৰি জৰেয়া আছে তথা ইমাক দিয়া কেংকৰি সমাজেৰ ঐক্য আৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষিত হয় অই সম্পক্কে অল্প কবাৰ চেষ্টা কৰিলং।
পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ মনষিলা কৃষিজীবী এইটা আগতে কওয়া হইছে। হেমতি আৰ বৃত্তি ধানখেতি কৰা, কোষ্টা নিলা, কাটা, ধোয়া এগিলা কৃষি কাজেৰ সাথে সাথে হালবোওয়া, ৰোয়া গাৰা, ধান কাটা, মাটি তোলা, ঘৰ বান্ধা আদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। হলবোওয়া কামটা কুনো একনা পৰিয়ালেৰ জৈন্যে সময়ত শেষ কৰা ততটা সহজ নাছিল। আজিৰ আধুনিক যুগেৰ মতো অত্যাধুনিক যন্ত্ৰ-পাতি আগেৰ দিনত নাছিল। সেইজৈন্যে দেখা গেইছে অই দিনত গাৰ্হস্থ্য মানষিলা পাইট নেওটা একেবাৰে খাটাঙে আছিল।
পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা, হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
পাইট কুন কাজোত নেওয়া হয় আৰ পাইটেৰ কাজটা কেমন কৰি সম্পন্ন কৰা হয় তাৰ একনা ছোট্ট বিবৰণ তলপাকে দেওয়া হইল :
হালবোওয়া : হাল কৃষিজীবী মানষিৰ জীবনেৰ ঢাল। ভুঁইত সময়মতে হালবোওয়ালে সৌগ খেতি সুন্দৰভাবে ফসল দেয়। কিন্তুক কুনো কুনো সময়ত দেখা যায় হালেৰ গৰুৰ অভাবত কিংবা কামেলাৰ অভাবত ভুঁইগুলা সঠিক সময়ত চাস কৰা অসম্ভব হয়া যায়। এমন অবস্থাত গাৰ্হস্থ্য মনষিলাৰ গেৰামেৰ মানুষেৰ সহায়েৰ খুব দৰকাৰ হয়। নাহোলে উমাৰ খেতি কাজ তো হবাৰ নয়, এমনকি বৰ লোকচান ভৰা খাবাৰ খায় আৰো পৰবৰ্তী সময়ত বৰো মংগাৰ সন্মুখীন হওয়া নাগিৰ পায়। সেইজৈন্যে তখন গাৰ্হস্থ্য গুলাৰ পাইটেৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। উমৰা তখন হাইল্লাৰ যাৰ যাৰ হালগৰু আছে সগাকে বা প্ৰয়োজন অনুসাৰে যত দৰকাৰ হয় ততোগুলা হালগৰু থাকা মানষিক পাইট ডেকায়। হালেৰ বেসি প্ৰয়োজন হইলে একনা গৰু থাকা মানষিও পাইট দিবাৰ পায়। কাৰো একনা গৰু থাকিলে উঞায় আৰ একজন একনা গৰু থাকা মানুষেৰ গৰুৰ সাথে একান হাল বানেয়া পাইটত যোগদান কৰাও দেখা যায়। কিন্তুক এইক্ষেত্ৰত দুয়োজন মানুষকে পাইট খাবাৰ ডেকাটা জৰুৰী। আৰ একটা চিছটেমো আছে। কাৰো হাল গৰু আছে কিন্তুক হালবোওয়া মানষি নাথাকিলে অন্য একজনে হালখান নিয়া পাইটত যোগদান কৰিৰ পায়। এইক্ষেত্ৰতো হালগৰু দেওয়া আৰ হালবোওয়া দুয়োজন মানষিক পাইট খাওয়াৰ ডেকা নিয়ম। হালবোওয়াৰ ক্ষেত্ৰত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতিৰাত নিজাৰ নিজাৰ হাল নিয়া পাইট দিবাৰ আইসে আৰ সগায় এক সাথে শাৰী ধৰি হালবোয়ায়।
ৰোয়া গাৰা : এই কামটা বেসি কৰি হেমতিখেতিৰ সময় লক্ষ্য কৰা যায়। বাইসেলি সময়ত যেটা ধানখেতি কৰা হয় অইটাই ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটাৰ মুখ্য সম্বল। আজিৰ দিনেৰ মতো কৰি আগেৰ দিনত চাইনেজ খেতি নাছিল। বাইসসেলি খেতি যদি কুনো কাৰণত নষ্ট হয় বা কৰিৰ নাপায় তহোলে গোটায় ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়টা বিপদত পৰে। একনা এমন খাদ্য সংকটত দিন কাটা খায় যাৰ পৰিণতত মানুষেৰ মৰণ পৰ্যন্ত হবাৰ পায়। কাজেই এই খেতিটাৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি সময় মতে ৰোয়া গাৰা কাজটা সম্পন্ন কৰাৰ অপ্ৰাণ চেষ্টা কৰে ৰাজবংশীলা
ৰোয়া গাৰা সময় পাৰ হং হং হৈলে বা মেল্লা ভুঁই একসাথে ভেৰ কৰিলে সাধাৰণতে ৰোয়া গাৰা কাজটা টককৰি শেষ কৰা সম্ভব নাহয়। তখন মাৰেয়া মানষিলা হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকায়। এইক্ষেত্ৰত একটা কথা লক্ষ্য কৰা খাইবে যে, ৰোয়া গাৰা কাজটা বেসি কৰি সইঞ্জা বালা বা ৰাতি আয়োজন কৰা হয়। জোৎস্না ৰাতি হইলে তো ভালেই। নাহলে হাচাক নাগেয়া ৰাতি সইগ পাইটাল পাই ধৰি ৰোয়া গাৰাত নাগি পৰে।
মাটি তোলা : মাটি তোলা পাইট সাধাৰণতে ঘৰেৰ ভেটি, খোলাম বাৰী আৰ আগিনাৰ মাটি কাঠা এগিলাৰ বাবদ নেওয়া হয়। এগিলা ছাৰাও বাগানবাড়ি, ডিগিৰ মাটি কাঠা ইত্যাদি সৌগ ধৰণেৰ মাটি কাঠা বা তোলাত পাইট নেওয়া দৃষ্টান্তও আছে। মাটি তুলিৰ আইসাৰ সময়ত পাইটালগুলা সগায় হয় ডেলি নাহোলে কোদাল নিয়া আইসে। ৰোয়া গাৰাৰ মতো কৰি মাটি কাটা কাজো ৰাতি ৰাতি কৰা যায়। কিন্তু এইক্ষেত্ৰত জোৎস্না ৰাতি হওয়টা দৰকাৰ। যেটাই নাহওক, ডেলি কোদাল এগুলা ধৰি আসি সাগায় মিলি হাতাপাতি সেই নিৰ্দিষ্ট কাজটা সম্পন্ন কৰি দেয় মাটি তোলা পাইটত।
কোষ্টা আৰ ধান খেতিৰ কাম : এই কাজটা চৈত, বৈসাখ আৰ জেট মাসে হয়। বসন্ত কালত পত্তম দেওয়াৰ ঝৰি হওয়াৰ সাথে সাথে খাৰলী দিনেৰ মাটি ভিজি যায়। তখন এই আধা ভিজা মাটিত ভাল কৰি চাস কৰি ৰাজবংশী মানষিলা কোষ্টা আৰ বিত্ৰি ধান বোয়ায়। কিন্তুক দিনে দিনে কোষ্টা আৰ ধান গুলা গাজে উঠে আৰ তখন একধৰনে ঘাসে কোষ্টা আৰ ধানক তল কৰি ৰাখে। সেইজৈন্যে ধান-কোষ্টা ভুটকি বিৰাৰ সাথে সাথে পত্তম নিলানিৰ দৰকাৰ হয়। এমন কৰি পৰায় তিন/চাইৰটা নিলানি নাগে। বেসিৰ ভাগ সময়ত কামেলা নিয়া ধান-কোষ্টা নিলা হয়। কিন্তুক বহুত ক্ষেত্ৰত নিলানিৰ সময় পাৰ হয়া যাং যাং হইলে বা উপযুক্ত সময়ত নিলা কাজটা সম্পন্ন কৰিৰ নাপাইলে তখন পাইট নিয়া সেই নিলানি কাজটা শেষ কৰাৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। তখন আগেৰ মতো কৰি হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকেয়া অই কামটা শেষ কৰা হয়।
ধান-কোষ্টা নিলানি কাজত পাসুন নামেৰ একধৰণেৰ অস্ত্ৰ ব্যহাৰ কৰা হয়। পাইটালগুলা সগায় যাৰ যাৰ পাসুন নিয়া কোষ্টা বা ধান নিলিৰ আইসে। সৌগ পাইটাল একসাথে পাই ধৰি নিলানি কাজটা খুব যত্নসহকাৰে শেষ কৰে। যখন পাইটালগুলা পাই ধৰি বসি ধান-কোষ্টা নিলিৰ বইসে তখন ঐ নিলানি কৃষি কাজটা একনা অন্য মৰ্যাদা পায়।
এটি খালি ধান-কোষ্টা নিলাতে পাইট নেওয়া নাহয়। ধান কাটা, উবা, মাৰামাৰা, ধান ডাঙা এগিলা কামাইতো পাইটেৰ দৰকাৰ হয়। একেমতো কৰি কোষ্টা নিলা ছাৰাও কোষ্টা কাটা, উবা, ধোওয়া এগিলা কামতো পাইট নেয় গাৰ্হস্থ্য মনষিলা।
ঘৰ-বাড়ী বান্ধা : কুনো কুনো সময়ত গেৰামেৰ কুনো একজন লোক নৌতন ঘৰ-বাড়ী বানেৰ নাগে। সাংসাৰিক ভাগাভাগিৰ কাৰণতে হৌক আৰ অন্য কোনো কাৰণতে হৌক, যুদি খুব কম সময়েৰ ভিতিৰাত ঘৰ বান্ধা দৰকাৰ হয় আৰ অই অনুসাৰে কামেলা-ঠামেলা পাওয়া নাযায়, তাহোলে উপায়হীন হয়া সগায় পাইটেৰ কথা চিন্তা কৰে। ঘৰ-বাৰীৰ কাজত পাক্কা পাক্কা (expert) মানষিলাক ডেকেয়া তখন মাৰেয়াগিলা পাইট নেয়। এমন অবস্থাত পাইটালগুলা খুব যত্নসহকাৰে সেই মানষিটাৰ ঘৰগুলা বানে দিয়া উমাক টপকৰি থাকাৰ ব্যৱস্থা কৰি দেয়।
নানানটা : পাইট খালি উপ্ৰাত নেকা কাজগুলাৰ বাদে যে নেওয়া হয়, এমন নাহয়। যেকুনো কাজেৰ ক্ষেত্ৰতে পাইট নেওয়া যায়।বাৰীৰ ঘৰ-দুয়াৰ নিকা-নিকিৰ থাকি ধৰি হাৰিবাৰীৰ খৰি-খেৰ যোগাৰ কৰাতো পাইট নেওয়া যায়। বেটিছাওয়া গুলা সংসাৰেৰ যেকুনো কাজত অন্য বেটিছাওয়াক পাইট নেয়। যেমুন, খৰিকাটা, কাপোৰ ধোওয়া এগিলা। ইলা ছাৰাও ভুঁই বাৰীৰ জল ছেকা, ইটা ডাঙা, বিচন তোলা, আলু গাৰা, কচু গাৰা, আলু-কচু তোলা ইত্যাদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। থাউকাতে কবাৰ গেইলে, যেটেখোনা কাজ-কৰ্ম থাকে আৰ মেল্লা মানষিৰ দৰকাৰ হয়, অটিয়ে পাইট নেওয়া হয়।
তাইলে দেখা গেইল যে, পাইট বা হাউলি কৃষিকেন্দ্ৰিক একনা ব্যবস্থা। ইটা ব্যবস্থাত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া টাইম মতে নিজাৰ নিজাৰ কাম কৰিৰ আইসে। পাইটাল গুলাৰ কাজ কৰাৰ সময়ত যেটা ঐক্য, সম্প্ৰীতি আৰ কৰ্মসংস্কৃতি লক্ষ্য কৰা যায় সেটা খুবেই দৃষ্টিনন্দন। একসাথে হালবোওয়া বা ৰোয়া গাৰা সময়ত হাসি, তামসা, ঠাট্টা, ঈয়াৰকি আৰো কত যে ৰং-তামাসা হয় সেঠা খালি পাইটালগুলা আৰ গাৰ্হস্থ্যই বুজি পায়। এগিলা হাসি-তামাসাৰ সাথে সাথে উমাৰ মাজত একধৰণেৰ কৰ্মোদ্যম দেখা যায় আৰ উমৰা সেই নিৰ্দিষ্ট কামটাক খুব সুন্দৰভাবে সমাপ্ত কৰে। ৰোয়া গাৰা বা নিলানি কাজেৰ সময়ত পাইটাল গুলা মেল্লা ধৰণেৰ গপ্প কৰে। তাৰ ভিতিৰাত কেচ্চা আৰ ধৰ্মীয় গপ্প মুখ্য ৰূপত দেখা যায়। আৰো যদি অটি কোনো একজন পাইটাল গান-বাজেনাত পাকা থাকে তাহোলে ৰাজবংশী লোকগীতে সেই পাইটেৰ কাজটাক আৰো মধুৰ কৰি তোলে। এমনে কৰি গপ্প, কেচ্চা, ধৰ্মীয় গীত, লোকগীত, তামসা জাতীয় কথা ইত্যাদি জিনিস গুলানে অই পাইটক একনা অন্য মাত্ৰা প্ৰদান কৰে।
টোকানি কাথা :
সগাৰে শেষোত কওয়া যায় যে, পাইট সম্পূর্ণৰূপে একনা কৰ্মব্যবস্থা। কৃষি বা ঘৰুয়া কমেৰ সাথোতে পাইটেৰ সম্পক্ক। পাইট এমনে একনা সামাজিক আৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা যাক দিয়া সমাজেৰ মানষিলাৰ মাজত তো ঐক্য-সম্প্ৰীতি প্ৰতিষ্ঠিত হয়েই, সাথোতে হাইল্লাৰ বা গেৰামেৰ মানষিলা যাতে ভবিষ্যতে কুনো ধৰণেৰ আৰ্থিক সমস্যাত বা খাদ্য সংকটত নাভোগে তাৰ বাদে পাইট একনা মজবুত ব্যবস্থা হিসাবে স্বীকৃত হইছে। পাইটেৰ মধ্য দিয়া ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাজোত এক ধৰণেৰ কৰ্মসংস্কৃতিও ফুটি উঠে। সগায় সগাৰে কাজত সহায় কৰা এইটাই ভাৰতীয় ধৰ্ম আৰ সংস্কৃতিৰ মূল কথা।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কাথা হইল, আজি বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়, আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
বিঃদ্ৰঃ উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।
কোচ-ৰাজৱংশী মানষিলা মুলত কৃষিজীবী একনা জনগোষ্ঠী। এই জনগোষ্ঠীৰ নিজস্ব পৰম্পৰা, সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যবহাৰ, সামাজিক ৰীতি-নীতিয়ে জনগোষ্ঠীটাক ঐতিহ্য মণ্ডিত কৰি তুলছে। কৃষিয়ে উমাৰ জীৱনেৰ প্ৰধান জীৱিকা হইলেও উমৰা কুনো সময়েৰ জৈন্যেও নিজাৰ সংস্কৃতি আৰ সমাজ জীৱনেৰ ৰীতি-নীতিত থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। শত অভাব আৰ দাৰিদ্ৰতাক পাৰ কৰিও উমৰা পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাথোত মিলিজুলি থাকা দেখা যায়। হাজাৰ হিংসা, ঈৰ্ষা, ঝগৰা আৰ মতেৰ অমিল থাকা সত্ত্বেও বিপদে-আপদে, কাজে-কৰ্মে সমাজেৰ সৌগ ৰাজবংশী মানষিলা একগোট হওয়াৰ দৃষ্টান্তও সচৰাচৰ দেখা যায়। আগেৰ দিনত কাৰো বাৰীত বিয়া, অন্নপ্ৰাশনেৰ মতো কুনো কাজ হইলে গেৰামেৰ সৌগ চেঙৰা-চেঙৰী, বুড়া-বুড়ী সগায় আসিয়া অনুষ্ঠানটা ভালকৰি পাৰ কৰি দেওয়া গেৰামেৰ মানষিলাৰ একনা নৈতিক আৰ সামাজিক কৰ্তব্য বুলি ধৰি নেওয়া হইছে। সহজ, সৰল, হোজা এই জনগোষ্ঠীটাৰ সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ নিদৰ্শন যেকুনো সংস্কৃতিবান আৰ সমাজপ্ৰিয় মানষিক আপ্লুত কৰি তুলবে।
ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া। যেটায় নাহউক, এই ব্যবস্থাটা কি আৰ ইয়াৰ সাথে ৰাজবংশী সমাজ কেমন কৰি জৰেয়া আছে তথা ইমাক দিয়া কেংকৰি সমাজেৰ ঐক্য আৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষিত হয় অই সম্পক্কে অল্প কবাৰ চেষ্টা কৰিলং।
পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ মনষিলা কৃষিজীবী এইটা আগতে কওয়া হইছে। হেমতি আৰ বৃত্তি ধানখেতি কৰা, কোষ্টা নিলা, কাটা, ধোয়া এগিলা কৃষি কাজেৰ সাথে সাথে হালবোওয়া, ৰোয়া গাৰা, ধান কাটা, মাটি তোলা, ঘৰ বান্ধা আদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। হলবোওয়া কামটা কুনো একনা পৰিয়ালেৰ জৈন্যে সময়ত শেষ কৰা ততটা সহজ নাছিল। আজিৰ আধুনিক যুগেৰ মতো অত্যাধুনিক যন্ত্ৰ-পাতি আগেৰ দিনত নাছিল। সেইজৈন্যে দেখা গেইছে অই দিনত গাৰ্হস্থ্য মানষিলা পাইট নেওটা একেবাৰে খাটাঙে আছিল।
পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা, হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
পাইট কুন কাজোত নেওয়া হয় আৰ পাইটেৰ কাজটা কেমন কৰি সম্পন্ন কৰা হয় তাৰ একনা ছোট্ট বিবৰণ তলপাকে দেওয়া হইল :
হালবোওয়া : হাল কৃষিজীবী মানষিৰ জীবনেৰ ঢাল। ভুঁইত সময়মতে হালবোওয়ালে সৌগ খেতি সুন্দৰভাবে ফসল দেয়। কিন্তুক কুনো কুনো সময়ত দেখা যায় হালেৰ গৰুৰ অভাবত কিংবা কামেলাৰ অভাবত ভুঁইগুলা সঠিক সময়ত চাস কৰা অসম্ভব হয়া যায়। এমন অবস্থাত গাৰ্হস্থ্য মনষিলাৰ গেৰামেৰ মানুষেৰ সহায়েৰ খুব দৰকাৰ হয়। নাহোলে উমাৰ খেতি কাজ তো হবাৰ নয়, এমনকি বৰ লোকচান ভৰা খাবাৰ খায় আৰো পৰবৰ্তী সময়ত বৰো মংগাৰ সন্মুখীন হওয়া নাগিৰ পায়। সেইজৈন্যে তখন গাৰ্হস্থ্য গুলাৰ পাইটেৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। উমৰা তখন হাইল্লাৰ যাৰ যাৰ হালগৰু আছে সগাকে বা প্ৰয়োজন অনুসাৰে যত দৰকাৰ হয় ততোগুলা হালগৰু থাকা মানষিক পাইট ডেকায়। হালেৰ বেসি প্ৰয়োজন হইলে একনা গৰু থাকা মানষিও পাইট দিবাৰ পায়। কাৰো একনা গৰু থাকিলে উঞায় আৰ একজন একনা গৰু থাকা মানুষেৰ গৰুৰ সাথে একান হাল বানেয়া পাইটত যোগদান কৰাও দেখা যায়। কিন্তুক এইক্ষেত্ৰত দুয়োজন মানুষকে পাইট খাবাৰ ডেকাটা জৰুৰী। আৰ একটা চিছটেমো আছে। কাৰো হাল গৰু আছে কিন্তুক হালবোওয়া মানষি নাথাকিলে অন্য একজনে হালখান নিয়া পাইটত যোগদান কৰিৰ পায়। এইক্ষেত্ৰতো হালগৰু দেওয়া আৰ হালবোওয়া দুয়োজন মানষিক পাইট খাওয়াৰ ডেকা নিয়ম। হালবোওয়াৰ ক্ষেত্ৰত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতিৰাত নিজাৰ নিজাৰ হাল নিয়া পাইট দিবাৰ আইসে আৰ সগায় এক সাথে শাৰী ধৰি হালবোয়ায়।
ৰোয়া গাৰা : এই কামটা বেসি কৰি হেমতিখেতিৰ সময় লক্ষ্য কৰা যায়। বাইসেলি সময়ত যেটা ধানখেতি কৰা হয় অইটাই ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটাৰ মুখ্য সম্বল। আজিৰ দিনেৰ মতো কৰি আগেৰ দিনত চাইনেজ খেতি নাছিল। বাইসসেলি খেতি যদি কুনো কাৰণত নষ্ট হয় বা কৰিৰ নাপায় তহোলে গোটায় ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়টা বিপদত পৰে। একনা এমন খাদ্য সংকটত দিন কাটা খায় যাৰ পৰিণতত মানুষেৰ মৰণ পৰ্যন্ত হবাৰ পায়। কাজেই এই খেতিটাৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি সময় মতে ৰোয়া গাৰা কাজটা সম্পন্ন কৰাৰ অপ্ৰাণ চেষ্টা কৰে ৰাজবংশীলা
ৰোয়া গাৰা সময় পাৰ হং হং হৈলে বা মেল্লা ভুঁই একসাথে ভেৰ কৰিলে সাধাৰণতে ৰোয়া গাৰা কাজটা টককৰি শেষ কৰা সম্ভব নাহয়। তখন মাৰেয়া মানষিলা হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকায়। এইক্ষেত্ৰত একটা কথা লক্ষ্য কৰা খাইবে যে, ৰোয়া গাৰা কাজটা বেসি কৰি সইঞ্জা বালা বা ৰাতি আয়োজন কৰা হয়। জোৎস্না ৰাতি হইলে তো ভালেই। নাহলে হাচাক নাগেয়া ৰাতি সইগ পাইটাল পাই ধৰি ৰোয়া গাৰাত নাগি পৰে।
মাটি তোলা : মাটি তোলা পাইট সাধাৰণতে ঘৰেৰ ভেটি, খোলাম বাৰী আৰ আগিনাৰ মাটি কাঠা এগিলাৰ বাবদ নেওয়া হয়। এগিলা ছাৰাও বাগানবাড়ি, ডিগিৰ মাটি কাঠা ইত্যাদি সৌগ ধৰণেৰ মাটি কাঠা বা তোলাত পাইট নেওয়া দৃষ্টান্তও আছে। মাটি তুলিৰ আইসাৰ সময়ত পাইটালগুলা সগায় হয় ডেলি নাহোলে কোদাল নিয়া আইসে। ৰোয়া গাৰাৰ মতো কৰি মাটি কাটা কাজো ৰাতি ৰাতি কৰা যায়। কিন্তু এইক্ষেত্ৰত জোৎস্না ৰাতি হওয়টা দৰকাৰ। যেটাই নাহওক, ডেলি কোদাল এগুলা ধৰি আসি সাগায় মিলি হাতাপাতি সেই নিৰ্দিষ্ট কাজটা সম্পন্ন কৰি দেয় মাটি তোলা পাইটত।
কোষ্টা আৰ ধান খেতিৰ কাম : এই কাজটা চৈত, বৈসাখ আৰ জেট মাসে হয়। বসন্ত কালত পত্তম দেওয়াৰ ঝৰি হওয়াৰ সাথে সাথে খাৰলী দিনেৰ মাটি ভিজি যায়। তখন এই আধা ভিজা মাটিত ভাল কৰি চাস কৰি ৰাজবংশী মানষিলা কোষ্টা আৰ বিত্ৰি ধান বোয়ায়। কিন্তুক দিনে দিনে কোষ্টা আৰ ধান গুলা গাজে উঠে আৰ তখন একধৰনে ঘাসে কোষ্টা আৰ ধানক তল কৰি ৰাখে। সেইজৈন্যে ধান-কোষ্টা ভুটকি বিৰাৰ সাথে সাথে পত্তম নিলানিৰ দৰকাৰ হয়। এমন কৰি পৰায় তিন/চাইৰটা নিলানি নাগে। বেসিৰ ভাগ সময়ত কামেলা নিয়া ধান-কোষ্টা নিলা হয়। কিন্তুক বহুত ক্ষেত্ৰত নিলানিৰ সময় পাৰ হয়া যাং যাং হইলে বা উপযুক্ত সময়ত নিলা কাজটা সম্পন্ন কৰিৰ নাপাইলে তখন পাইট নিয়া সেই নিলানি কাজটা শেষ কৰাৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। তখন আগেৰ মতো কৰি হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকেয়া অই কামটা শেষ কৰা হয়।
ধান-কোষ্টা নিলানি কাজত পাসুন নামেৰ একধৰণেৰ অস্ত্ৰ ব্যহাৰ কৰা হয়। পাইটালগুলা সগায় যাৰ যাৰ পাসুন নিয়া কোষ্টা বা ধান নিলিৰ আইসে। সৌগ পাইটাল একসাথে পাই ধৰি নিলানি কাজটা খুব যত্নসহকাৰে শেষ কৰে। যখন পাইটালগুলা পাই ধৰি বসি ধান-কোষ্টা নিলিৰ বইসে তখন ঐ নিলানি কৃষি কাজটা একনা অন্য মৰ্যাদা পায়।
এটি খালি ধান-কোষ্টা নিলাতে পাইট নেওয়া নাহয়। ধান কাটা, উবা, মাৰামাৰা, ধান ডাঙা এগিলা কামাইতো পাইটেৰ দৰকাৰ হয়। একেমতো কৰি কোষ্টা নিলা ছাৰাও কোষ্টা কাটা, উবা, ধোওয়া এগিলা কামতো পাইট নেয় গাৰ্হস্থ্য মনষিলা।
ঘৰ-বাড়ী বান্ধা : কুনো কুনো সময়ত গেৰামেৰ কুনো একজন লোক নৌতন ঘৰ-বাড়ী বানেৰ নাগে। সাংসাৰিক ভাগাভাগিৰ কাৰণতে হৌক আৰ অন্য কোনো কাৰণতে হৌক, যুদি খুব কম সময়েৰ ভিতিৰাত ঘৰ বান্ধা দৰকাৰ হয় আৰ অই অনুসাৰে কামেলা-ঠামেলা পাওয়া নাযায়, তাহোলে উপায়হীন হয়া সগায় পাইটেৰ কথা চিন্তা কৰে। ঘৰ-বাৰীৰ কাজত পাক্কা পাক্কা (expert) মানষিলাক ডেকেয়া তখন মাৰেয়াগিলা পাইট নেয়। এমন অবস্থাত পাইটালগুলা খুব যত্নসহকাৰে সেই মানষিটাৰ ঘৰগুলা বানে দিয়া উমাক টপকৰি থাকাৰ ব্যৱস্থা কৰি দেয়।
নানানটা : পাইট খালি উপ্ৰাত নেকা কাজগুলাৰ বাদে যে নেওয়া হয়, এমন নাহয়। যেকুনো কাজেৰ ক্ষেত্ৰতে পাইট নেওয়া যায়।বাৰীৰ ঘৰ-দুয়াৰ নিকা-নিকিৰ থাকি ধৰি হাৰিবাৰীৰ খৰি-খেৰ যোগাৰ কৰাতো পাইট নেওয়া যায়। বেটিছাওয়া গুলা সংসাৰেৰ যেকুনো কাজত অন্য বেটিছাওয়াক পাইট নেয়। যেমুন, খৰিকাটা, কাপোৰ ধোওয়া এগিলা। ইলা ছাৰাও ভুঁই বাৰীৰ জল ছেকা, ইটা ডাঙা, বিচন তোলা, আলু গাৰা, কচু গাৰা, আলু-কচু তোলা ইত্যাদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। থাউকাতে কবাৰ গেইলে, যেটেখোনা কাজ-কৰ্ম থাকে আৰ মেল্লা মানষিৰ দৰকাৰ হয়, অটিয়ে পাইট নেওয়া হয়।
তাইলে দেখা গেইল যে, পাইট বা হাউলি কৃষিকেন্দ্ৰিক একনা ব্যবস্থা। ইটা ব্যবস্থাত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া টাইম মতে নিজাৰ নিজাৰ কাম কৰিৰ আইসে। পাইটাল গুলাৰ কাজ কৰাৰ সময়ত যেটা ঐক্য, সম্প্ৰীতি আৰ কৰ্মসংস্কৃতি লক্ষ্য কৰা যায় সেটা খুবেই দৃষ্টিনন্দন। একসাথে হালবোওয়া বা ৰোয়া গাৰা সময়ত হাসি, তামসা, ঠাট্টা, ঈয়াৰকি আৰো কত যে ৰং-তামাসা হয় সেঠা খালি পাইটালগুলা আৰ গাৰ্হস্থ্যই বুজি পায়। এগিলা হাসি-তামাসাৰ সাথে সাথে উমাৰ মাজত একধৰণেৰ কৰ্মোদ্যম দেখা যায় আৰ উমৰা সেই নিৰ্দিষ্ট কামটাক খুব সুন্দৰভাবে সমাপ্ত কৰে। ৰোয়া গাৰা বা নিলানি কাজেৰ সময়ত পাইটাল গুলা মেল্লা ধৰণেৰ গপ্প কৰে। তাৰ ভিতিৰাত কেচ্চা আৰ ধৰ্মীয় গপ্প মুখ্য ৰূপত দেখা যায়। আৰো যদি অটি কোনো একজন পাইটাল গান-বাজেনাত পাকা থাকে তাহোলে ৰাজবংশী লোকগীতে সেই পাইটেৰ কাজটাক আৰো মধুৰ কৰি তোলে। এমনে কৰি গপ্প, কেচ্চা, ধৰ্মীয় গীত, লোকগীত, তামসা জাতীয় কথা ইত্যাদি জিনিস গুলানে অই পাইটক একনা অন্য মাত্ৰা প্ৰদান কৰে।
টোকানি কাথা :
সগাৰে শেষোত কওয়া যায় যে, পাইট সম্পূর্ণৰূপে একনা কৰ্মব্যবস্থা। কৃষি বা ঘৰুয়া কমেৰ সাথোতে পাইটেৰ সম্পক্ক। পাইট এমনে একনা সামাজিক আৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা যাক দিয়া সমাজেৰ মানষিলাৰ মাজত তো ঐক্য-সম্প্ৰীতি প্ৰতিষ্ঠিত হয়েই, সাথোতে হাইল্লাৰ বা গেৰামেৰ মানষিলা যাতে ভবিষ্যতে কুনো ধৰণেৰ আৰ্থিক সমস্যাত বা খাদ্য সংকটত নাভোগে তাৰ বাদে পাইট একনা মজবুত ব্যবস্থা হিসাবে স্বীকৃত হইছে। পাইটেৰ মধ্য দিয়া ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাজোত এক ধৰণেৰ কৰ্মসংস্কৃতিও ফুটি উঠে। সগায় সগাৰে কাজত সহায় কৰা এইটাই ভাৰতীয় ধৰ্ম আৰ সংস্কৃতিৰ মূল কথা।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কাথা হইল, আজি বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়, আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
বিঃদ্ৰঃ উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।
Sunday, September 16, 2018
ৰাজবংশী লোকপুৰাণ : ঘেচুলেৰ ৰাজা হওয়া কাহিনী
গোটাইয়া : হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
তেপুৰাণি দিনেৰ কথা। সৌগঠেই আৰ সৌগ দ্যাশতে একঝন কৰি ৰাজা থাকে আৰ দ্যাশ শাসন কৰে, পৰজাপালিক পালন কৰে। তাকে দেখি জঙ্গলেৰ পখিগুলা কয়---"আমাৰো তো মেল্লা জাগা আছে; বোন, ঝাৰ, জঙ্গল, পাহাৰ আছে; ভাইল্লা পখি-পয়াল আছে। আমাৰ ৰাজ্য আছে ঠিকেই, ৰাজা তো নাই। তাইলে কি আমৰা ৰাজা ছাৰায় থাকিমো? দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখি-পয়াল কি ৰাজা ছাৰায় ৰৈবে? আমাকো একঝন ৰাজা নাগিবেকে।" এই পৈতানে সৌগ পখি-পয়াল একদিন গোটো হয়া বৈঠক বসাইল। বৈঠকোত ফয়চালা হৈল উমাকো একঝন ৰাজা নাগিবে। এই তানে সগায় যায়া ধৰ্মৰাজেৰ ওটি হাজিৰ হৈল। ধৰ্মৰাজ উমাৰ আবদাৰ শুনি কৈল--- "ঠিক আছে। তাইলে ৰাজা একঝন বানাই। কিন্তুক ৰাজা এলা ফিৰ কাক বানাই?" সগায় চিন্তাত পৰিল। পখি তো উমৰা মেল্লা। সগাৰে ফিৰ ৰাজা হবাৰ মন।
ৰাজা বানাৰ বাদে ধৰ্মৰাজ একদিন সগাকে পাহাৰেৰ গাবাৰোত গোটো হবাৰ কৈল। সগায় কথামতে আসিল। ধৰ্মৰাজ সগাকে কৈল---"আজি তোমাৰ ৰাজা ঠিক হৈবে।" আৰ এপাকে এক গাবাৰোত এক তচোলা তেল জ্বাল হবাৰ নাইগছে, থকবকেৰ নাইগছে। পখিগুলা সগায় গছেৰ ঠাইলে-ঠুইলে বসি আছে। গাস্যেক পখি। বগা, কাউয়া, সাৰো, চিলা, ঘেচুল, বাওয়ৈ, ময়না, টিয়া, বুলবুলি, হাৰগিলা, শগুণ আৰো মেল্লা নকণ পখি। উমাৰ মৈদ্যত থাকি শগুণ কয়---"মুই ৰাজা হৈম।" হাৰগিলাও কয়---"মুই হৈম।" আৰো নানান ঠাকাৰ, দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখিগুলা কয়--- "মুই হৈম।"
তখন ধৰ্মৰাজ কৈল--- "ওমুন নোঞায়। হবাৰ চাইলে খালি চলিৰ নয়। হৈবে তো একঝন। যাৰ সগাৰে চাইতে শক্তি, বুদ্ধি আৰ সাহস বেশি উঞায় হৈবে।"
হাৰগিলা কয়--"মোৰ দেহাত তো আৰ কম জোৰ নোমায়!" শগুণ কয়---"মুই কিতা কম?" ইদি ফিৰ মেল্লা পখি নিজাৰ শৰীলেৰ বল-শক্তিৰ কাথা ব্যাকেৰ ব্যাকেৰ কৰিৰ নাইগছে। উমৰাও কয়---"আমৰা তা কিসোত কম?"
পখিগুলাৰ নিয়াই দেখি শ্যালা ধৰ্মৰাজে কয়---"ঠিক আছে। কাৰ কতো বুদ্ধি আৰ বল-শক্তি আছে তাৰ একেনা পৰমাণ দেওয়া খাইবে। ঝায় আগোত এই গৰোম তেলেৰ তচোলাত ডুবি উঠি আসিৰ পাইবেন তায় হৈবেন ৰাজা।"
শগুণ মনে মনে ধেন্দেলায় এলা ফিৰ গৰোম তেলোত কেংকৰি ডুবোং। একবাৰ আগায় তা সাতবাৰ পাছায়। হাৰগিলা খানেক সাহস কৰি কয়---"মৰণ হৈবে তা হৈবে; তাও ডুবিম। কি হয় হৌক।" কিন্তুক তচোলাৰ বগল যায় আৰ ফিৰি আইসে আৰ মনে মনে খালি ঈসফিস কৰে। আৰো কেছু পখি যায় আৰ তচোলাৰ তেল দেখি মুখ ব্যাদেৰে ফিৰি আইসে।
কিন্তুক বাচ্চানি বাচ্চানি পখিগুলাৰ মৈদ্যত ঘেচুল খিব চাল্লাক। উঞায় কয়---"দ্যাশেৰ জোনে, মোৰ জাতীৰ জোনে, পখি-পয়ালেৰ জনো যুদি মৰণ হয় তা হৈবে।" উঞায় গছেৰ আগাল থাকি পখিগুলাৰ দশা দ্যাখে আৰ ধৰ্মৰাজেৰ উপুৰা ভস্যা কৰি ছুঁই দিয়া আসিয়া তেলোত এক টালান দিয়া ভুৎচুৎ কৰি উঠিল। সাথে সাথে ধৰ্মৰাজে শিঙা ফোকাইল আৰ ঘোষণা কৰিল---"আজি থাকি ঘেচুল হৈলেক পখিৰ ৰাজা।"
নাগাল :
নমিতা বালা ৰায় (70), কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018
তেপুৰাণি দিনেৰ কথা। সৌগঠেই আৰ সৌগ দ্যাশতে একঝন কৰি ৰাজা থাকে আৰ দ্যাশ শাসন কৰে, পৰজাপালিক পালন কৰে। তাকে দেখি জঙ্গলেৰ পখিগুলা কয়---"আমাৰো তো মেল্লা জাগা আছে; বোন, ঝাৰ, জঙ্গল, পাহাৰ আছে; ভাইল্লা পখি-পয়াল আছে। আমাৰ ৰাজ্য আছে ঠিকেই, ৰাজা তো নাই। তাইলে কি আমৰা ৰাজা ছাৰায় থাকিমো? দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখি-পয়াল কি ৰাজা ছাৰায় ৰৈবে? আমাকো একঝন ৰাজা নাগিবেকে।" এই পৈতানে সৌগ পখি-পয়াল একদিন গোটো হয়া বৈঠক বসাইল। বৈঠকোত ফয়চালা হৈল উমাকো একঝন ৰাজা নাগিবে। এই তানে সগায় যায়া ধৰ্মৰাজেৰ ওটি হাজিৰ হৈল। ধৰ্মৰাজ উমাৰ আবদাৰ শুনি কৈল--- "ঠিক আছে। তাইলে ৰাজা একঝন বানাই। কিন্তুক ৰাজা এলা ফিৰ কাক বানাই?" সগায় চিন্তাত পৰিল। পখি তো উমৰা মেল্লা। সগাৰে ফিৰ ৰাজা হবাৰ মন।
ৰাজা বানাৰ বাদে ধৰ্মৰাজ একদিন সগাকে পাহাৰেৰ গাবাৰোত গোটো হবাৰ কৈল। সগায় কথামতে আসিল। ধৰ্মৰাজ সগাকে কৈল---"আজি তোমাৰ ৰাজা ঠিক হৈবে।" আৰ এপাকে এক গাবাৰোত এক তচোলা তেল জ্বাল হবাৰ নাইগছে, থকবকেৰ নাইগছে। পখিগুলা সগায় গছেৰ ঠাইলে-ঠুইলে বসি আছে। গাস্যেক পখি। বগা, কাউয়া, সাৰো, চিলা, ঘেচুল, বাওয়ৈ, ময়না, টিয়া, বুলবুলি, হাৰগিলা, শগুণ আৰো মেল্লা নকণ পখি। উমাৰ মৈদ্যত থাকি শগুণ কয়---"মুই ৰাজা হৈম।" হাৰগিলাও কয়---"মুই হৈম।" আৰো নানান ঠাকাৰ, দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখিগুলা কয়--- "মুই হৈম।"
তখন ধৰ্মৰাজ কৈল--- "ওমুন নোঞায়। হবাৰ চাইলে খালি চলিৰ নয়। হৈবে তো একঝন। যাৰ সগাৰে চাইতে শক্তি, বুদ্ধি আৰ সাহস বেশি উঞায় হৈবে।"
হাৰগিলা কয়--"মোৰ দেহাত তো আৰ কম জোৰ নোমায়!" শগুণ কয়---"মুই কিতা কম?" ইদি ফিৰ মেল্লা পখি নিজাৰ শৰীলেৰ বল-শক্তিৰ কাথা ব্যাকেৰ ব্যাকেৰ কৰিৰ নাইগছে। উমৰাও কয়---"আমৰা তা কিসোত কম?"
পখিগুলাৰ নিয়াই দেখি শ্যালা ধৰ্মৰাজে কয়---"ঠিক আছে। কাৰ কতো বুদ্ধি আৰ বল-শক্তি আছে তাৰ একেনা পৰমাণ দেওয়া খাইবে। ঝায় আগোত এই গৰোম তেলেৰ তচোলাত ডুবি উঠি আসিৰ পাইবেন তায় হৈবেন ৰাজা।"
শগুণ মনে মনে ধেন্দেলায় এলা ফিৰ গৰোম তেলোত কেংকৰি ডুবোং। একবাৰ আগায় তা সাতবাৰ পাছায়। হাৰগিলা খানেক সাহস কৰি কয়---"মৰণ হৈবে তা হৈবে; তাও ডুবিম। কি হয় হৌক।" কিন্তুক তচোলাৰ বগল যায় আৰ ফিৰি আইসে আৰ মনে মনে খালি ঈসফিস কৰে। আৰো কেছু পখি যায় আৰ তচোলাৰ তেল দেখি মুখ ব্যাদেৰে ফিৰি আইসে।
কিন্তুক বাচ্চানি বাচ্চানি পখিগুলাৰ মৈদ্যত ঘেচুল খিব চাল্লাক। উঞায় কয়---"দ্যাশেৰ জোনে, মোৰ জাতীৰ জোনে, পখি-পয়ালেৰ জনো যুদি মৰণ হয় তা হৈবে।" উঞায় গছেৰ আগাল থাকি পখিগুলাৰ দশা দ্যাখে আৰ ধৰ্মৰাজেৰ উপুৰা ভস্যা কৰি ছুঁই দিয়া আসিয়া তেলোত এক টালান দিয়া ভুৎচুৎ কৰি উঠিল। সাথে সাথে ধৰ্মৰাজে শিঙা ফোকাইল আৰ ঘোষণা কৰিল---"আজি থাকি ঘেচুল হৈলেক পখিৰ ৰাজা।"
নাগাল :
নমিতা বালা ৰায় (70), কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018
Monday, September 3, 2018
শামুক আৰো টাকোয়া : কোচ-ৰাজবংশীৰ একেনা পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ-ৰাজবংশীৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ ভিতিৰা একেনা খিব আদৰেৰ খাবাৰ হৈল টাকোয়া আৰো শামুক। এই খাবাৰতে নুকি আছে কোচ-ৰাজবংশীৰ জনজাতীয় চিন। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটা যে আদিম জনজাতিৰ ফ্যাকা তাৰে একেনা দিশা পাওয়া যায় শামুক আৰো টাকোয়াৰ মতোন খাবাৰগুলাত। জনজাতিত্বৰ (tribalism) সৌগ বৈশিষ্ট্য এই খাদ্যটাতে উক্টি পাওয়া যায়।
শামুক আৰ টাকোয়া বা টোকৰাই একনকণ খোল্টাধাৰী জীব (shelled gastropods)। ইমাৰ বসবাস নদীনালা আৰ দোলা। কাজেই টাকোয়া আৰ শামুক খাবাৰ গেইলে দোলা বা নদী-নালাত থাকি হেঙা, জাকা, বা হাত দিয়া ধৰি আনি বাড়ীত ভালকৰি ধুইয়া নেওয়া খায়। শামুক খাবাৰ গেইলে পত্থমতে শামুকেৰ মুকাৰিখান কাটাৰি দিয়া খসে ফ্যালা নাগে। তাৰপাছোত কাটাৰিৰ নেল বা বাচ্চানি নৰকি বা হাতেৰ নগুল দিয়া মসমলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। এঙকৰি বাইৰ কৰি ভালকৰি কুটি-বেচি নেওয়া খায়। শামুকেৰ মসম যিহেতু নেল্টানেল্টা আৰ পিচিলা পিচিলা হয়, সেইজোন্যে ঐ নেল্টা ভাবটাক পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাদে নাউয়েৰ পাতা বা চুন দিয়া ধুইয়া নেওয়া খায়। তাতে শামুকেৰ নেল্টাও যায় আৰ ফটফটাও হয়। তাৰপাছোত ভালকৰি উসি নিয়া পছন্দ অনুসৰি খাওয়া ব্যবস্থা কৰা হয়।
এপাকে ফিৰ টাকোয়া খাবাৰ হৈলে জলোত চুবগি ৰাখি পত্থমতে একেনা একেনা কৰি টাকোয়াৰ মুখ (কালা মুখ খোনা) ছিৰি নেওয়া নাগে। তাৰপাছোত দাও বা কাটাৰি দিয়া টাকোয়াৰ মুখ আৰ টিকা পাকে কটি নেওয়া নাগে। মুখ আৰ টিকা পাকে কাটি নিলে খাবাৰ সম হোস্কা টানিলে টক্কৰি বিৰি আইসে। মুখ-টিকা কাটি গামেলা বা ওমুন কোনো ভাৰাত জলভায় একমুঠি নৰকি বা সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এমন কৰি ধুইয়া নিলে টাকোয়াৰ গাত নাগি থাকা মইলা, ভিতিৰাত থাকা বালা, ভেৰ, জাকোন ভালকৰি বিৰি আইসে আৰ টাকোয়াগুলা ফটফটা হয়। তাৰপাছোত টাকোয়াগুলা হাড়ীত কৰি উসি নেওয়া নাগে। উসিৰ সম ওটি খানেক সোটা দিয়া নিলে ভাল হয়, তাতে টাকোয়া ভালকৰি সিজে আৰ ভুসি-ভাসা গুলা গলি যায়। উসাৰ পাছোত ফিৰ একমুঠি সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এঙকৰি উসা-ধোয়া কৰাৰ পৰসে শুৰু হয় শামুক আৰো টাকোয়াৰ নানান মতোন ৰান্ধোন।
ভাজি : ভাজি ৰান্ধা খিব সহজ। টাকোয়াৰ বেলা গছেৰ কাটা বা ছিট্টিপিন দিয়া উসা টাকোয়ালাৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। শামুক আৰ টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি ভালকৰি ধুইয়া কৰেয়াত তেল-নুন-পিয়াজ-মৰুচ দিয়া ভাজি কৈৰলেই হৈল। টাকোয়া/শামুক ভাজিৰ স্বাদ খিব ভাল।
ন্যাটেৰা : শামুক/টাকোয়াৰ মসম বাইৰ কৰি ভাজি কৰিও খাওয়া যায় বা ঐ ভাজিগুলাক ন্যাটেৰা কৰিও খাবাৰ পাই। সাধাৰণ ন্যাটেৰাৰ মতোন কৰি মসলা-ঠসলা দিয়া আঠা-মাঠা ঝোল কৰি নামে নেওয়া নাগে। শামুক/টাকোয়াৰ ন্যাটেৰাৰ স্বাদ খিব বেসি।
ঝোল : শামুক-টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি যেকুনো শাক দিয়া ঝোল খাওয়া যায়। মসমগুলা বাইৰ কৰি ধুইয়া-পাকোলে ভালকৰি ভাজি কৰি আলু, কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা খাবাৰ পাই।
হৰপা : হিটাও ঝোল। কিন্তুক হিটা ঝোল বাচ্চানি শামুক বা টাকোয়া গুলাক গোটালে ঝোল কৰি খাওয়াক বুঝায়। এই ক্যাৰামতি মতে শামুক বা টাকোয়া গুলা খোল্টাভায় ভাজি আলু, খুল্টি কালাই, ঠাকুৰি কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা যায়। ঝোলেৰ শাক হওয়াৰ পৰ ভাত বা ৰুটি দিয়া খাওয়া নাগে। খাওয়া নাগে হোস্কা টানি টানি। খাবাৰসম শামুক আৰ টাকোয়াৰ মুখত মুখ নাগে একে হোস্কাতে ভিতিৰাত থাকি উয়াৰ মসম বাইৰ কৰি আনা নাগে। হোস্কা টানি টানি টাকোয়া বা শামুক খাওয়াৰ সাথোত একেনা লোক-কথাও চালু আছে---
"খাইলেও একখুৰি নাখাইলেও একখুৰি।"
মানে, টাকোয়া খাইলেও একবাটি (একখুৰি) নাখাইলেও একবাটি। কেনেনা, টাকোয়া হোস্কা টানিলে উয়াৰ মসমহে বাইৰ হয়, টাকোয়াৰ খোল্টাগুলা আভঙে থাকে। সেইবাদে দেখা যায়, যতলা টাকোয়া/শামুক মানষি খায় অতলায় খোল্টা আৰ এক পাকে জমা হয়।
ছ্যাকা : ছ্যাকা তো কোচ-ৰাজবংশীৰ হাউসেৰ খাবাৰ। উমৰা ঝেটায় খাউক ঐটায় ছ্যাকা খাইবে। শামুক আৰ টাকোয়াও ছ্যাকা খায় আৰ টাকোয়া ছ্যাকাৰ স্বাদ খিব মজাৰ হয়। টাকোয়া ছ্যাকা খায় ঠাকুৰি কলাই দিয়া। টাকোয়া ছ্যাকা খাবাৰ গেইলে উসা টাকোয়ালাক খোল্টাভায় ভাজি নেওয়া নাগে। তাৰপাছোত ভাজা টাকোয়া আৰ ঠাকুৰি কালাই কৰেয়াত জলভায় ঘোটলে নিয়া ওটি সোটা দিয়া, অসুন, মৰুচ দিয়া ৰান্ধিলে ছ্যাকা হয়। খাবাৰ সম টাকোয়ালা ঝোলশাকেৰ নকণ কৰি হোস্কা টানি টানি খাওয়া নাগে। ছ্যাকা ঐন্য নকণ কৰিও খাওয়া যায়। টাকোয়া/শামুকেৰ মসমলা ভাজি কৰি সাধাৰণ ছ্যাকাৰ মতন কৰি ৰান্ধিও খাবাৰ পাই।
ভত্তা বা ছবা : টাকোয়া ভত্তা খাওয়াৰ চল খিব কম; শামুক ভত্তা কৰি খাওয়াৰ চল বেসি। মানে টাকোয়া যিহেতু বাচ্চানি বাচ্চানি তায় টাকোয়াৰ ভত্তা বা ছবা খাওয়া নাযায়। কিন্তুক শামুকেৰ ভত্তা সগায় খায়। দগদগা আগুনোত গোটাল গোটাল শামুক দিলে পুৰিয়া খোল্টাগুলা ফোসফোসা হৈলে বুঝিবেন শামুক ছবা হৈছে। তাৰপাছোত আগুন থাকি বাইৰ কৰি আস্তে আস্তে আচাৰা দিলে খোল্টাগুলা পৰি যায় আৰ আভং শামুকেৰ মসম বাইৰ হয়া আইসে। কাও কাও এই মসমগুলা এমতে খায়, কাহো কাহো ফিৰ নুন-তেল মাখি খায়।
এঙকৰি দেখা যায়, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক -টাকোয়া খিব যতন কৰি খায়। শামুক-টাকোয়া দোলা-নদীত থাকি আনি কোটা-বেচা কৰি ৰান্ধা পৰ্যন্ত নানান ফ্যাতেৰা হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ইটাক খাওয়াৰ লোভ ছাৰিৰ পায় না। কেনেনা, ইটা ইমাৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস; এটিকোনা নুকি আছে উমাৰ জনগোষ্ঠীয় ঐতিহ্য।
বৈজ্ঞানিক ভিত্তি :
টাকোয়া চৌকেৰ পইক্ষে উপকারী। টাকোয়া আৰ শামুক খাইলে পেটেৰ অসুখ বা ৰোগ ভাল হয়, আমেসা ছাৰে। আগের মানষিলা টাকোয়াৰ আৰ শামুকেৰ খোল্টা দিয়া গঢ়াইছে চুন। টাকোয়া বা শামুকেৰ খোল্টা ছানেৰ ঘোষি মানে শুকনা গোবৰ দিয়া ঢাকি দিয়া অগুন নাগে দিছে সইঞ্জা বেলা। সাৰা ৰাতি অমন কৰি থাকাৰ পাছত সাকালে দেখা গেইছে খোল্টা গুলা একেবাৰে সাদা ফটফটা হয়া আছে। ঐলাত অল্প জল দিয়া গলাইলে সুন্দৰ চুন হয়া যায়। এই চুন হাটেৰ শিল থাকি গঢ়া চুনেৰ চাইতে বেশি ভাল, ক্ষতি নাই। তাতে আৰো একেনা সুবিধাও আছে। শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টা বাড়ীৰ অগলে-বগলে পৰি ৰইলে পৰিবেশ নোঙৰা হয় আৰ ঠ্যাং কাটাৰ ভয় থাকে, কিন্তুক খোল্টা দিয়া চুন বানায় জোনে ঐ ভয় আৰ নাথাকে। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা তায় কথায় কথায় কয়----
পচা শামুকেও কাটে পাও
হ্যালা না কৰি ফ্যালান পাও।
মানে, শামুক-টাকোয়া পচা বা নষ্ট হৈলেও ঠ্যাং কাটে; দেখি-শুনি হাটা নাগে। ঠ্যাং যাতে কাটা নাযায়, পৰিবেশ যাতে ঠিক থাকে আৰ চুনেৰ দৰকাৰো যাতে পুৰক হয় তাৰ বাদে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টালাক ভালকৰি পুৰি চুন বাইৰ কৰি নেয়। গেৰামেৰ মানষি হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ চুন বানাৰ পদ্ধতিটা আৰ চিন্তাটা কিন্তুক সম্পূৰ্ণ বৈজ্ঞানিক।
টোকানি :
শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসটা খালি কোচ-ৰাজবংশীৰে স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস নাহয়; এইটা আসলোতে জনগোষ্ঠীলাৰ আদৰেৰ খাদ্য। বড়ো, সাওতাল এঙকৰি পৰায় ভাইল্লা জনগোষ্ঠীয় লোকে এই খাবাৰ খায়। কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ সৌগঠে বৰ্তমান এই খাদ্যাভাস চালু নাথাকিলেও পুৰাণি দিনোত সৌগ কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা খাইছিল। এলাও পশ্চিমবংগেৰ আলিপুৰদুয়াৰেৰ কুমাৰগেৰাম ব্লকেৰ ৰামপুৰেৰ মাঝেৰডাবড়ী গেৰামেৰ মানষিলাৰ টাকোয়া খায় সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। তা ছাৰাও, আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং, বাক্সা অঞ্চলতো কুনো কুনো কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা এই খাবাৰ খাওয়া দেখা যায়। ধুবুৰী জিলাৰ পৰায় সৌগ কোচ-ৰাজবংশী শামুক খায়, টাকোয়া ফিৰ সৌগঠে পাওয়া নাযায় জোনে হয়তো খাওয়া দেখা নাযায়। এমন কৰি আৰো ভাইল্লা জাগাৰ মানষি এলাও শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ সাথোত জৰেয়া আছে ঝেটা ওনাস টানিলে সহজে বাইৰাইবে।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল, এলা আধুনিক যন্ত্ৰপাতি, কীটনাশক আৰো নানান ক্যাৰামতিৰ বাদে নদী-নালা আৰো দোলাগুলাত শামুক-টাকোয়া আৰ পাওয়া যায় না। মাছ মাৰাৰ নানা আধুনিক ক্যাৰামতি, হালবোওয়া নানানটা যন্ত্ৰৰ জোনে এলা শামুক- টাকোয়াৰ খিব মঙ্গা হৈছে।
খেও/নাগাল :
1. হীৰাতন দাস, কুমাৰগ্রাম (আলিপুৰদুয়াৰ), কামতাপুৰী গাওয়ালি বিজ্ঞান, হামাৰ খবৰ, 05-05-2018।
2. শৈলেশ্বৰী বৰ্মণ (60), মাঝেৰডাবড়ী, আলিপুৰদুয়াৰ, পশ্চিমবংগ, কড়াল, 02-09-2018।
3. প্রতিমা ৰায় (40), ঐ।
কোচ-ৰাজবংশীৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ ভিতিৰা একেনা খিব আদৰেৰ খাবাৰ হৈল টাকোয়া আৰো শামুক। এই খাবাৰতে নুকি আছে কোচ-ৰাজবংশীৰ জনজাতীয় চিন। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটা যে আদিম জনজাতিৰ ফ্যাকা তাৰে একেনা দিশা পাওয়া যায় শামুক আৰো টাকোয়াৰ মতোন খাবাৰগুলাত। জনজাতিত্বৰ (tribalism) সৌগ বৈশিষ্ট্য এই খাদ্যটাতে উক্টি পাওয়া যায়।
শামুক আৰ টাকোয়া বা টোকৰাই একনকণ খোল্টাধাৰী জীব (shelled gastropods)। ইমাৰ বসবাস নদীনালা আৰ দোলা। কাজেই টাকোয়া আৰ শামুক খাবাৰ গেইলে দোলা বা নদী-নালাত থাকি হেঙা, জাকা, বা হাত দিয়া ধৰি আনি বাড়ীত ভালকৰি ধুইয়া নেওয়া খায়। শামুক খাবাৰ গেইলে পত্থমতে শামুকেৰ মুকাৰিখান কাটাৰি দিয়া খসে ফ্যালা নাগে। তাৰপাছোত কাটাৰিৰ নেল বা বাচ্চানি নৰকি বা হাতেৰ নগুল দিয়া মসমলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। এঙকৰি বাইৰ কৰি ভালকৰি কুটি-বেচি নেওয়া খায়। শামুকেৰ মসম যিহেতু নেল্টানেল্টা আৰ পিচিলা পিচিলা হয়, সেইজোন্যে ঐ নেল্টা ভাবটাক পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাদে নাউয়েৰ পাতা বা চুন দিয়া ধুইয়া নেওয়া খায়। তাতে শামুকেৰ নেল্টাও যায় আৰ ফটফটাও হয়। তাৰপাছোত ভালকৰি উসি নিয়া পছন্দ অনুসৰি খাওয়া ব্যবস্থা কৰা হয়।
এপাকে ফিৰ টাকোয়া খাবাৰ হৈলে জলোত চুবগি ৰাখি পত্থমতে একেনা একেনা কৰি টাকোয়াৰ মুখ (কালা মুখ খোনা) ছিৰি নেওয়া নাগে। তাৰপাছোত দাও বা কাটাৰি দিয়া টাকোয়াৰ মুখ আৰ টিকা পাকে কটি নেওয়া নাগে। মুখ আৰ টিকা পাকে কাটি নিলে খাবাৰ সম হোস্কা টানিলে টক্কৰি বিৰি আইসে। মুখ-টিকা কাটি গামেলা বা ওমুন কোনো ভাৰাত জলভায় একমুঠি নৰকি বা সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এমন কৰি ধুইয়া নিলে টাকোয়াৰ গাত নাগি থাকা মইলা, ভিতিৰাত থাকা বালা, ভেৰ, জাকোন ভালকৰি বিৰি আইসে আৰ টাকোয়াগুলা ফটফটা হয়। তাৰপাছোত টাকোয়াগুলা হাড়ীত কৰি উসি নেওয়া নাগে। উসিৰ সম ওটি খানেক সোটা দিয়া নিলে ভাল হয়, তাতে টাকোয়া ভালকৰি সিজে আৰ ভুসি-ভাসা গুলা গলি যায়। উসাৰ পাছোত ফিৰ একমুঠি সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এঙকৰি উসা-ধোয়া কৰাৰ পৰসে শুৰু হয় শামুক আৰো টাকোয়াৰ নানান মতোন ৰান্ধোন।
ভাজি : ভাজি ৰান্ধা খিব সহজ। টাকোয়াৰ বেলা গছেৰ কাটা বা ছিট্টিপিন দিয়া উসা টাকোয়ালাৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। শামুক আৰ টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি ভালকৰি ধুইয়া কৰেয়াত তেল-নুন-পিয়াজ-মৰুচ দিয়া ভাজি কৈৰলেই হৈল। টাকোয়া/শামুক ভাজিৰ স্বাদ খিব ভাল।
ন্যাটেৰা : শামুক/টাকোয়াৰ মসম বাইৰ কৰি ভাজি কৰিও খাওয়া যায় বা ঐ ভাজিগুলাক ন্যাটেৰা কৰিও খাবাৰ পাই। সাধাৰণ ন্যাটেৰাৰ মতোন কৰি মসলা-ঠসলা দিয়া আঠা-মাঠা ঝোল কৰি নামে নেওয়া নাগে। শামুক/টাকোয়াৰ ন্যাটেৰাৰ স্বাদ খিব বেসি।
ঝোল : শামুক-টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি যেকুনো শাক দিয়া ঝোল খাওয়া যায়। মসমগুলা বাইৰ কৰি ধুইয়া-পাকোলে ভালকৰি ভাজি কৰি আলু, কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা খাবাৰ পাই।
হৰপা : হিটাও ঝোল। কিন্তুক হিটা ঝোল বাচ্চানি শামুক বা টাকোয়া গুলাক গোটালে ঝোল কৰি খাওয়াক বুঝায়। এই ক্যাৰামতি মতে শামুক বা টাকোয়া গুলা খোল্টাভায় ভাজি আলু, খুল্টি কালাই, ঠাকুৰি কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা যায়। ঝোলেৰ শাক হওয়াৰ পৰ ভাত বা ৰুটি দিয়া খাওয়া নাগে। খাওয়া নাগে হোস্কা টানি টানি। খাবাৰসম শামুক আৰ টাকোয়াৰ মুখত মুখ নাগে একে হোস্কাতে ভিতিৰাত থাকি উয়াৰ মসম বাইৰ কৰি আনা নাগে। হোস্কা টানি টানি টাকোয়া বা শামুক খাওয়াৰ সাথোত একেনা লোক-কথাও চালু আছে---
"খাইলেও একখুৰি নাখাইলেও একখুৰি।"
মানে, টাকোয়া খাইলেও একবাটি (একখুৰি) নাখাইলেও একবাটি। কেনেনা, টাকোয়া হোস্কা টানিলে উয়াৰ মসমহে বাইৰ হয়, টাকোয়াৰ খোল্টাগুলা আভঙে থাকে। সেইবাদে দেখা যায়, যতলা টাকোয়া/শামুক মানষি খায় অতলায় খোল্টা আৰ এক পাকে জমা হয়।
ছ্যাকা : ছ্যাকা তো কোচ-ৰাজবংশীৰ হাউসেৰ খাবাৰ। উমৰা ঝেটায় খাউক ঐটায় ছ্যাকা খাইবে। শামুক আৰ টাকোয়াও ছ্যাকা খায় আৰ টাকোয়া ছ্যাকাৰ স্বাদ খিব মজাৰ হয়। টাকোয়া ছ্যাকা খায় ঠাকুৰি কলাই দিয়া। টাকোয়া ছ্যাকা খাবাৰ গেইলে উসা টাকোয়ালাক খোল্টাভায় ভাজি নেওয়া নাগে। তাৰপাছোত ভাজা টাকোয়া আৰ ঠাকুৰি কালাই কৰেয়াত জলভায় ঘোটলে নিয়া ওটি সোটা দিয়া, অসুন, মৰুচ দিয়া ৰান্ধিলে ছ্যাকা হয়। খাবাৰ সম টাকোয়ালা ঝোলশাকেৰ নকণ কৰি হোস্কা টানি টানি খাওয়া নাগে। ছ্যাকা ঐন্য নকণ কৰিও খাওয়া যায়। টাকোয়া/শামুকেৰ মসমলা ভাজি কৰি সাধাৰণ ছ্যাকাৰ মতন কৰি ৰান্ধিও খাবাৰ পাই।
ভত্তা বা ছবা : টাকোয়া ভত্তা খাওয়াৰ চল খিব কম; শামুক ভত্তা কৰি খাওয়াৰ চল বেসি। মানে টাকোয়া যিহেতু বাচ্চানি বাচ্চানি তায় টাকোয়াৰ ভত্তা বা ছবা খাওয়া নাযায়। কিন্তুক শামুকেৰ ভত্তা সগায় খায়। দগদগা আগুনোত গোটাল গোটাল শামুক দিলে পুৰিয়া খোল্টাগুলা ফোসফোসা হৈলে বুঝিবেন শামুক ছবা হৈছে। তাৰপাছোত আগুন থাকি বাইৰ কৰি আস্তে আস্তে আচাৰা দিলে খোল্টাগুলা পৰি যায় আৰ আভং শামুকেৰ মসম বাইৰ হয়া আইসে। কাও কাও এই মসমগুলা এমতে খায়, কাহো কাহো ফিৰ নুন-তেল মাখি খায়।
এঙকৰি দেখা যায়, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক -টাকোয়া খিব যতন কৰি খায়। শামুক-টাকোয়া দোলা-নদীত থাকি আনি কোটা-বেচা কৰি ৰান্ধা পৰ্যন্ত নানান ফ্যাতেৰা হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ইটাক খাওয়াৰ লোভ ছাৰিৰ পায় না। কেনেনা, ইটা ইমাৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস; এটিকোনা নুকি আছে উমাৰ জনগোষ্ঠীয় ঐতিহ্য।
বৈজ্ঞানিক ভিত্তি :
টাকোয়া চৌকেৰ পইক্ষে উপকারী। টাকোয়া আৰ শামুক খাইলে পেটেৰ অসুখ বা ৰোগ ভাল হয়, আমেসা ছাৰে। আগের মানষিলা টাকোয়াৰ আৰ শামুকেৰ খোল্টা দিয়া গঢ়াইছে চুন। টাকোয়া বা শামুকেৰ খোল্টা ছানেৰ ঘোষি মানে শুকনা গোবৰ দিয়া ঢাকি দিয়া অগুন নাগে দিছে সইঞ্জা বেলা। সাৰা ৰাতি অমন কৰি থাকাৰ পাছত সাকালে দেখা গেইছে খোল্টা গুলা একেবাৰে সাদা ফটফটা হয়া আছে। ঐলাত অল্প জল দিয়া গলাইলে সুন্দৰ চুন হয়া যায়। এই চুন হাটেৰ শিল থাকি গঢ়া চুনেৰ চাইতে বেশি ভাল, ক্ষতি নাই। তাতে আৰো একেনা সুবিধাও আছে। শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টা বাড়ীৰ অগলে-বগলে পৰি ৰইলে পৰিবেশ নোঙৰা হয় আৰ ঠ্যাং কাটাৰ ভয় থাকে, কিন্তুক খোল্টা দিয়া চুন বানায় জোনে ঐ ভয় আৰ নাথাকে। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা তায় কথায় কথায় কয়----
পচা শামুকেও কাটে পাও
হ্যালা না কৰি ফ্যালান পাও।
মানে, শামুক-টাকোয়া পচা বা নষ্ট হৈলেও ঠ্যাং কাটে; দেখি-শুনি হাটা নাগে। ঠ্যাং যাতে কাটা নাযায়, পৰিবেশ যাতে ঠিক থাকে আৰ চুনেৰ দৰকাৰো যাতে পুৰক হয় তাৰ বাদে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টালাক ভালকৰি পুৰি চুন বাইৰ কৰি নেয়। গেৰামেৰ মানষি হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ চুন বানাৰ পদ্ধতিটা আৰ চিন্তাটা কিন্তুক সম্পূৰ্ণ বৈজ্ঞানিক।
টোকানি :
শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসটা খালি কোচ-ৰাজবংশীৰে স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস নাহয়; এইটা আসলোতে জনগোষ্ঠীলাৰ আদৰেৰ খাদ্য। বড়ো, সাওতাল এঙকৰি পৰায় ভাইল্লা জনগোষ্ঠীয় লোকে এই খাবাৰ খায়। কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ সৌগঠে বৰ্তমান এই খাদ্যাভাস চালু নাথাকিলেও পুৰাণি দিনোত সৌগ কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা খাইছিল। এলাও পশ্চিমবংগেৰ আলিপুৰদুয়াৰেৰ কুমাৰগেৰাম ব্লকেৰ ৰামপুৰেৰ মাঝেৰডাবড়ী গেৰামেৰ মানষিলাৰ টাকোয়া খায় সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। তা ছাৰাও, আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং, বাক্সা অঞ্চলতো কুনো কুনো কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা এই খাবাৰ খাওয়া দেখা যায়। ধুবুৰী জিলাৰ পৰায় সৌগ কোচ-ৰাজবংশী শামুক খায়, টাকোয়া ফিৰ সৌগঠে পাওয়া নাযায় জোনে হয়তো খাওয়া দেখা নাযায়। এমন কৰি আৰো ভাইল্লা জাগাৰ মানষি এলাও শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ সাথোত জৰেয়া আছে ঝেটা ওনাস টানিলে সহজে বাইৰাইবে।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল, এলা আধুনিক যন্ত্ৰপাতি, কীটনাশক আৰো নানান ক্যাৰামতিৰ বাদে নদী-নালা আৰো দোলাগুলাত শামুক-টাকোয়া আৰ পাওয়া যায় না। মাছ মাৰাৰ নানা আধুনিক ক্যাৰামতি, হালবোওয়া নানানটা যন্ত্ৰৰ জোনে এলা শামুক- টাকোয়াৰ খিব মঙ্গা হৈছে।
খেও/নাগাল :
1. হীৰাতন দাস, কুমাৰগ্রাম (আলিপুৰদুয়াৰ), কামতাপুৰী গাওয়ালি বিজ্ঞান, হামাৰ খবৰ, 05-05-2018।
2. শৈলেশ্বৰী বৰ্মণ (60), মাঝেৰডাবড়ী, আলিপুৰদুয়াৰ, পশ্চিমবংগ, কড়াল, 02-09-2018।
3. প্রতিমা ৰায় (40), ঐ।
Friday, August 31, 2018
Wednesday, August 29, 2018
ভাদোৰ মাসেৰ খাদ্যজ্ঞান
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
ভাদোৰ মাস কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ জৈন্যে একেনা খিব ঐতিহ্যপূৰ্ণ মাস। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ নানানটা সংস্কৃতি দিয়া ভৰি আছে এই মাস। মনসা বা বিষহৰি পূজা, লোকপুৰাণ সিংয়েৰ বিয়াও ছাৰাও কিছু পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাসেৰ ওনাস পাওয়া যায় এই মাসোতে। এটিকোনা তাৰে একেনা ছোট্ট ফ্যাদেলা পাৰাৰ চেষ্টা কৰিলোং।
মানা ছ্যাকা : কোচ-ৰাজবংশীৰ একেনা হাউসেৰ খাওয়া হৈল ছ্যাকা। এই ছ্যাকাৰ সাথে কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত ভাদোৰ মাসোত একেনা পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস আছে। ভাদোৰ মাসে কোচ-ৰাজবংশীলা সগায় বাড়ী বাড়ী মানা ছ্যাকা খায়। এই মাসে মানাৰ ডাৰি কাটি ঘুচি ঘুচি কৰি কুটি সিদল বা সুটকা দিয়া ছ্যাকা খাওয়া খায়। এই পৰম্পৰাগত খাদ্যজ্ঞান কোচ-ৰাজবংশীলা একেনা লোক-কথাত পাওয়া যায়। যেমন---
ভাদোৰে মানা
আশিনে ওল
কাতি মাসে পাচখোল।
মানা ছ্যাকা খাওয়াৰ নিয়ামটা ফিৰ সিং-এৰ বিয়াৰ নগত জৰেয়া আছে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে যে, সিং যায় শন মাসেৰ সাংৰান্তিত (কুনো কুনো জাগাত বিশ্বাস আছে সিং যায় শন মাসেৰ বাৰো দিন থাইকতে) আৰ ফিৰি আসিবে ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ তাৰিখে। নিয়াম, সিং জাৰুয়া ছাওয়া ধৰি ফিৰি আইসাৰ আগোত মানা ছ্যাকা খাওয়া খায়। কাৰণ সিং ফিৰি আসি জাৰুয়া ছাওয়াটাক মানাৰ থোপতে ৰাখিবে। আৰ তখন থাকি মানা খাইলে স্বাদ পাওয়া যাবাৰ নয়; মুখত মানা বালাউ-বালাউ কৰি ধৰিবে। সেইজোন্যে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা সগায় সিং ঘুৰি আইসাৰ আগতে মানা ছ্যাকা সিদল-সুটকা দিয়া মনেৰ হাউসে খায়।
ভাদুৰি ভাত : ভাদোৰ মাসেৰ খাদ্যজ্ঞানেৰ ভিতিৰা একেনা গুৰুত্বপূৰ্ণ নিয়াম হৈল এই মাসোত মামীৰ হাতে অল্প ভাত খাওয়া খাইবেই। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াকে ৰাজবংশী সমাজোত 'ভাদুৰি ভাত' বুলিয়া কওয়া হয়। ভাত যিকুনো শাক বা আঞ্জা দিয়া খাইলেও চৈলবে। মাছ, মসম, সুটকা, সিদল ঝেটায় ম্যালে ওইটাই খাইলেই হৈল। আৰ তাতে যুদি মানা ছ্যাকা ম্যালে তাইলে তো সোনায় সোহাগা। ৰথ দ্যাখাও হৈবে কলা বেচাও হৈবে। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াৰ এই পৰম্পৰাগত নিয়ামকোনা একেনা ৰাজবংশী ছড়াত পাওয়া যায়---
...................................
আসিবে আষাঢ় শন ভাদোৰে
ঝড়ি শাতাও, বৃষ্টি, বাদল
স্বাদেৰ ভাদুৰি ভাত
মামা মামীৰ মাথাত হাত!
আইসচে ম্যালা সাগাই সোদৰ
মামা চান্দায় পিড়া, বিঞ্চি, চেয়াৰ
মামী কৰে গোদৰ গোদৰ।
তালেৰ পিঠা : তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটাক নিয়া খানেক মতেৰ অমিল আছে। কায়োঁ কায়োঁ কয়, তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটা বোলে ৰাজবংশী কৃষ্টি নোমায়। কাও কাও ফিৰ এইটা ৰাজবংশী কৃষ্টি বুলিয়া গোদৰ গোদৰ কৰে। যেটায় নাহৌক, এলা ৰাজবংশী সমাজোত পৰায় সৌগঠে এইটা বিশ্বাস আছে যে, ভাদোৰ মাসে তালেৰ পিঠা অল্প হৈলেও খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে ভাদোৰ মাস পৈৰলে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ বাড়ী বাড়ী তালেৰ পিঠা খাওয়া দেখা যায়। কোচ-ৰাজবংশী বেটিছাওয়ালা তালেৰ পিঠা খাওয়াৰ বাদে তালোক ভালকৰি চিপিয়া ৰস বাইৰ কৰি নেয়; তাৰ পাছোত আলোয়া চাউলেৰ গুড়া মিশোল কৰি ওটি গুড় দিয়া ভালকৰি ঘোটেলে নিয়া গোল গোল নাড্ডুৰ মতোন কৰি তেলোত ডুবি ভাজি নেয়। ইয়াকে কয় তালেৰ পিঠা ঝেটা কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ভাদোৰ মাসে মনেৰ হাউসে খায়।
ভাদোৰ মাস কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ জৈন্যে একেনা খিব ঐতিহ্যপূৰ্ণ মাস। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ নানানটা সংস্কৃতি দিয়া ভৰি আছে এই মাস। মনসা বা বিষহৰি পূজা, লোকপুৰাণ সিংয়েৰ বিয়াও ছাৰাও কিছু পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাসেৰ ওনাস পাওয়া যায় এই মাসোতে। এটিকোনা তাৰে একেনা ছোট্ট ফ্যাদেলা পাৰাৰ চেষ্টা কৰিলোং।
মানা ছ্যাকা : কোচ-ৰাজবংশীৰ একেনা হাউসেৰ খাওয়া হৈল ছ্যাকা। এই ছ্যাকাৰ সাথে কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত ভাদোৰ মাসোত একেনা পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস আছে। ভাদোৰ মাসে কোচ-ৰাজবংশীলা সগায় বাড়ী বাড়ী মানা ছ্যাকা খায়। এই মাসে মানাৰ ডাৰি কাটি ঘুচি ঘুচি কৰি কুটি সিদল বা সুটকা দিয়া ছ্যাকা খাওয়া খায়। এই পৰম্পৰাগত খাদ্যজ্ঞান কোচ-ৰাজবংশীলা একেনা লোক-কথাত পাওয়া যায়। যেমন---
ভাদোৰে মানা
আশিনে ওল
কাতি মাসে পাচখোল।
মানা ছ্যাকা খাওয়াৰ নিয়ামটা ফিৰ সিং-এৰ বিয়াৰ নগত জৰেয়া আছে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে যে, সিং যায় শন মাসেৰ সাংৰান্তিত (কুনো কুনো জাগাত বিশ্বাস আছে সিং যায় শন মাসেৰ বাৰো দিন থাইকতে) আৰ ফিৰি আসিবে ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ তাৰিখে। নিয়াম, সিং জাৰুয়া ছাওয়া ধৰি ফিৰি আইসাৰ আগোত মানা ছ্যাকা খাওয়া খায়। কাৰণ সিং ফিৰি আসি জাৰুয়া ছাওয়াটাক মানাৰ থোপতে ৰাখিবে। আৰ তখন থাকি মানা খাইলে স্বাদ পাওয়া যাবাৰ নয়; মুখত মানা বালাউ-বালাউ কৰি ধৰিবে। সেইজোন্যে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা সগায় সিং ঘুৰি আইসাৰ আগতে মানা ছ্যাকা সিদল-সুটকা দিয়া মনেৰ হাউসে খায়।
ভাদুৰি ভাত : ভাদোৰ মাসেৰ খাদ্যজ্ঞানেৰ ভিতিৰা একেনা গুৰুত্বপূৰ্ণ নিয়াম হৈল এই মাসোত মামীৰ হাতে অল্প ভাত খাওয়া খাইবেই। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াকে ৰাজবংশী সমাজোত 'ভাদুৰি ভাত' বুলিয়া কওয়া হয়। ভাত যিকুনো শাক বা আঞ্জা দিয়া খাইলেও চৈলবে। মাছ, মসম, সুটকা, সিদল ঝেটায় ম্যালে ওইটাই খাইলেই হৈল। আৰ তাতে যুদি মানা ছ্যাকা ম্যালে তাইলে তো সোনায় সোহাগা। ৰথ দ্যাখাও হৈবে কলা বেচাও হৈবে। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াৰ এই পৰম্পৰাগত নিয়ামকোনা একেনা ৰাজবংশী ছড়াত পাওয়া যায়---
...................................
আসিবে আষাঢ় শন ভাদোৰে
ঝড়ি শাতাও, বৃষ্টি, বাদল
স্বাদেৰ ভাদুৰি ভাত
মামা মামীৰ মাথাত হাত!
আইসচে ম্যালা সাগাই সোদৰ
মামা চান্দায় পিড়া, বিঞ্চি, চেয়াৰ
মামী কৰে গোদৰ গোদৰ।
তালেৰ পিঠা : তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটাক নিয়া খানেক মতেৰ অমিল আছে। কায়োঁ কায়োঁ কয়, তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটা বোলে ৰাজবংশী কৃষ্টি নোমায়। কাও কাও ফিৰ এইটা ৰাজবংশী কৃষ্টি বুলিয়া গোদৰ গোদৰ কৰে। যেটায় নাহৌক, এলা ৰাজবংশী সমাজোত পৰায় সৌগঠে এইটা বিশ্বাস আছে যে, ভাদোৰ মাসে তালেৰ পিঠা অল্প হৈলেও খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে ভাদোৰ মাস পৈৰলে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ বাড়ী বাড়ী তালেৰ পিঠা খাওয়া দেখা যায়। কোচ-ৰাজবংশী বেটিছাওয়ালা তালেৰ পিঠা খাওয়াৰ বাদে তালোক ভালকৰি চিপিয়া ৰস বাইৰ কৰি নেয়; তাৰ পাছোত আলোয়া চাউলেৰ গুড়া মিশোল কৰি ওটি গুড় দিয়া ভালকৰি ঘোটেলে নিয়া গোল গোল নাড্ডুৰ মতোন কৰি তেলোত ডুবি ভাজি নেয়। ইয়াকে কয় তালেৰ পিঠা ঝেটা কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ভাদোৰ মাসে মনেৰ হাউসে খায়।
Monday, August 27, 2018
বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
উৎসব আৰ খাদ্যৰ মাঝত একেনা নাচোৰবান্ধা সম্বন্ধ আছে। পূজা-পাৰ্বন আৰ প্ৰসাদেৰ মাঝত যেমন একেনা ধৰ্মীয় গোন্ধ থাকে, তেমন কৰি সৌগ উৎসবেৰ সাথোত ধৰ্মেৰ ভাবনা থাকাটা জৰুৰী নোমায়। কতলা উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক (যেমন হুলি, দিবালী এইলা), কতলা ফিৰ কৃষিকেন্দ্ৰিক। কিন্তুক উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক বা কৃষিকেন্দ্ৰিক ঝেটায় না হৌক ক্যানে উৎসবেৰ সাথে একেনা খাদ্যাভাস থাকেই। আৰ এই উৎসবেৰ সাথোত জৰেয়া থাকা মানষিলাৰ ধৰ্ম, সমাজ জীবন যেকুনোভাবে ফুটি উঠিবেই। উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া জানা যায় উমাৰ সমাজ, জীবন-ধাৰণ, লোকাচাৰ, কৃষিজীবন আৰো নানানটা। তা ছাৰাও, উৎসবেৰ সাথে জনগোষ্ঠীয় খাদ্যাভাসো জৰেয়া আছে। উৎসবীয় খাদ্য থাকি যেমন একপাকে একনা জনগোষ্ঠীৰ নৃগোষ্ঠীক পৰিচয় পাওয়া যায়, তেমনে কৰি আৰ একপাকে ঐ জনগোষ্ঠীটাৰ নৃতাত্ত্বিক আৰো ঐতিহাসিক পৰিচয়ো পাবাৰ পাই। কাজেই উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া জিনিসগুলাও সাধাৰণ কৃষিজীবী মানষিলাৰ নিজস্ব জনগোষ্ঠীয় খাদ্য-সংস্কৃতিত থাকিয়াই বিৰি আইসে। সেইজৈন্যে দেখা যায়, উৎসবেৰ খাবাৰ-দাবাৰ গুলা সম্পূৰ্ণ লৌকিক পদ্ধতিতে বানা হয়। আমাৰ চাৰিওপাকে ফটকৰি নাগাল পাওয়া প্ৰাকৃতিক জিনিসগুলা আৰ ঐ সিজানোত (season) কৃষিত থাকি সিজ্জি আইসা জিনিসোক নিয়াই উৎসবীয় খাদ্য তৈয়াৰ হয়। অবশ্যে এটি আমাৰ নিজস্ব খাদ্যাভাসে বেসি কৰি আদৰ পায়।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ বসন্ত কালত পালন কৰা উৎসবগুলাৰ ভিতিৰা বিষুয়া একটা খিব জনপ্রিয় উৎসব। এই উৎসব কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ জাতীয় উৎসব। দেশভাগ আৰ ৰাজ্য হাৰাৰ বেদনা নিয়াও, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ছিন্নভিন্ন হৈলেও, সগায় বাড়ী বাড়ী নিজাৰ জাতীয় উৎসব বিষুয়া পালন কৰে। নেপালত ইটাক "শিৰুয়া বিষুয়া" (শিৰুয়া-পাবনি) আৰো বাংলাদেশেৰ নেচুৰা কোচ-ৰাজবংশীগুলা বিষুয়া বুলিয়েই পালন কৰে। এই দুই দেশোত বিষুয়াক যে নামোতে পালন কৰা নাহৌক ক্যানে উৎসবীয় খাদ্যাভাসটা পৰায় একেই আছে। আৰ এপাকে আসামোত বিহুৰ অগ্ৰাসনতো বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ তেমন কুনো ৰদবদল হয় নাই। উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশীগুলাও বিষুয়াক পালন কৰে সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। কিন্তুক আসামোত যেমন এলা বাড়ীৰ বিষুয়া ধুমধাম কৰি আসোৰত পালন কৰা হয়, তেমন কৰি বোল উত্তৰবঙ্গত দেখা নাযায়। ত্যাঙো বাড়ী বাড়ী বিষুয়া পালন কৰাত উত্তৰবঙ্গ আৰ আসামেৰ মানষিলা কুনো পাক থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। বিষুয়াৰ দিনত ভাজাভুজা বা ভুৰভুৰাত থাকি ধৰি সৌগ নাকাণ খাদ্য পৰায় সৌগ ঠাকাৰ কোচ-ৰাজবংশীয়ে একে মতন কৰি খায়।
বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ আলোচনা কৰিৰ গেইলে পইলাতে বিষুয়া সম্পক্কে কিছু কথা জানা দৰকাৰ। কিন্তুক হিটা নিয়া আৰ নয়া কৰি কবাৰ কিছুই নাই। বিষুয়া খালি ৰাজবংশীৰে নাহয়, গোটাল অবিভক্ত কামতাপুৰী বাসীৰ জাতীয় উৎসব। সগায় জানে, বিষুয়া পালন হয় সাত দিন ধৰি। তায় বিষুয়াক "সাত বেষমা" বুলিয়া কওয়া হয়। চৈত মাসেৰ সাংৰান্তি থাকি বৈশাখ মাসেৰ ছয়দিন পৰ্যন্ত বিষুয়া উৎসব পালন কৰা হয়। এই সাতদিনোত সাত বিষুয়া পালন কৰা হয়, যেমন-- গৰু বিষুয়া, মানুষ বিষুয়া, গুষ্ঠি বা সাগাই বিষুয়া, সাতশাকী বিষুয়া, বাহো বিষুয়া, শিকাৰ বিষুয়া আৰ দেও বিষুয়া। এঙকৰি পুৰা সাতদিন চলে আৰ এই সাতদিনোত কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা নানানটা বিষুয়াৰ খাদ্যৰ স্বাদ নেয়। বিষুয়াৰ সময়ত জনগণেৰ মাঝত নানানটা আচাৰ ৰীতি-নীতিত বিষমাও দেওয়া, শাতশাকী খাওয়া, আঠাকড়াই, দৈ-চিৰা আদি খাওয়া, সাতৰস খাওয়া, পন্তা খাওয়া, সাত তিতা খাওয়া, শিকাৰ কৰা, ভোজ ভাত খাওয়া--- হিলা পৰম্পৰাগত নীতি-নিয়াম মানি চলা হয়।* এই খাদ্যগুলাকে "বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া" বুলিয়া এটি আলোচনা কৰা হৈছে।
বিষুয়াৰ দিনটা বউনি হয় সাকালে সপ্ত তিতা ৰস খায়া। এই সপ্ত তিতাক থাউকাতে সপ্তৰস বা তিতা-কসা-ৰস বুলি কওয়া হয়। চৈত সাংৰান্তিৰ দিন, মানে বেষমাৰ দিন সগায় বেহানে তিতা-কসা-ৰস খায়। এই তিতা-কসা-ৰস ঝেলা জিনিস দিয়া গঢ়া হয় ঐলাক তিতা-কসা বুলিয়া কয়। সপ্তৰস বানেৰ গেইলে নিমাৰ পাতা, আনাৰসেৰ মাইঞ্চা, কানসিসা, বাসকা পাতা, বেতেৰ মাজিৰ পাতা, নৰসিংহ, দুবা, কুশিৰ ৰস, ভাটিকুশিৰ ৰস আৰো কাচা হলদি এগিলা কম-বেসি কৰি মিসল কৰিয়া অৰ থাকি যতলা ৰস বিৰায় তাকে তিতা-কসা-ৰস কয়। বিশ্বাস আছে, এই ৰস খাইলে সাপে না কামৰায়। তা ছাৰাও, শুড়িমালাৰ ফুল-পাতা, শেফালি ফুলেৰ ৰস, চিৰতাৰ পাতা এমন কৰি কয়েক নাকাণ তিতা পাতা খাওয়া নিয়াম। ফিৰ বোলে বিস্তিৰ ফলো খাওয়া নাগে; এতে জ্বৰজাৰি না হয়। এঙকৰি তিতা জিনিস খায়া কোচ ৰাজবংশীলা পুৰানী বছৰক বিদায় দেয় আৰ নৌতন বছৰত যাতে কুনো অসুখ-বিসুখ না হয় সেই বাদে গাও সুস্থ আখে।
বিষুয়াত পিঠা খাওয়াৰ তেমন কুনো নিয়াম নাই। বেষমাত নাড্ডু বানায়, দৈ-চিড়াও খায়; কিন্তুক এই উৎসবত পিঠাৰ ব্যবস্থা নাথাকে।** আঠকাৰাই, ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা খাওয়া নাগিবেকে। কুনোঠে আৰো ছাতু খায়। ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় উমাৰ "ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা" বইখানোত এই সম্পক্কে থাউকাতে সৌগ কথা নেকিছে। উমৰা কৈছে---
"ৰাজবংশী গাৰোস্থৰঘৰ বিষুয়াৰ দিনোত দুফোৰসম সাধাৰণভাবে ভাত না খায়। নিয়াম মতে খায় ভাজাভূজা বা আঠকাৰাই। ভাজাভূজা হোইল চুৰা ভাজা। তাৰে নগদ শুকাতি, নিম আৰো শেফালী গছেৰ পাত ভাজা কৰি খায়; ভাজাভূজা নগদ মিসি দেয় আম, আমেৰ কুশি, নোটকো, কেশুৰ, সেমাস (খিৰা), খৰমুঞ্জা, তেলমূল, বুট আৰো নানা কিচিমেৰ ঐটা বতৰেৰ নয়া ফল। পত্থম গাস চবেয়া বাড়ীৰ চাইৰটা সুলকিত অগলে ফেলে দিবাৰ নিয়াম। পশ্চিমবঙ্গৰ মালদাহ জিলাত ৰাজবংশীলা ভাজাভূজা বদলে ছাতু খায়। খোয়াৰ আগত ঠাকুৰোক গতান দেয়। তাক কয় "ছাতুবাড়ান"। কোকৰাঝাৰ জিলাৰ মদাসী ৰাজবংশী সমাজোত নিয়াম আছে বিষুয়াৰ দিন আঠকাৰাই ডাখাচিৰা (চাউলচিৰা) তিলেৰ নাৰু, বৰ্ণি চাউলদি বানা সিমা (টোপলা ভাত) খাবাৰ নিয়াম। তাৰে সাথোত পূৰ্ব-পুৰুষগিলাক আগবাড়ে দিবাৰ নাগে সিমা। দোতমা এলেকাত দুফুৰে ভাজাভূজা/আঠকাৰাই খালে নগতে সাতশাগি দিয়া ভাত খোয়াৰ নিয়াম আছে। অসমেৰ কোকৰাঝাড় শক্তি আশ্ৰমোত এইদিন ভাজাভূজা নগদ খায় আঠকাৰাই, মাটিকালাই, ঠাকুৰী কালাই, কুল্টিকালাই, তিল, বুট। উত্তৰ দিনাজপুৰ জিলাৰ উতোৰ টুঙিদিঘিৰ (আলতাপুৰ) পলিয়া ৰাজবংশী মানষিলা বিষুয়াৰ দিন মুণ্ডি (চাউলভাজা) খায়।"***
গৰু বিষুয়াৰ দিনতে বুকুনী খায় কোচ ৰাজবংশীলা। এই খাবাৰ কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত দেখা গেইলেও গৌৰিপুৰ অঞ্চলত কিন্তুক দেখা নাযায়। বুকুনী ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একনা স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস। বুকুনী বানাৰ গেইলে পইলাতে বন্নিধান নাগে। বন্নিধানক জলত কয়দিন ভিজি থোয়া খায়, পৰে ওটি থাকি বিৰ কৰি গাজ না সিজ্জা পৰ্যন্ত আন্ধাৰ কোঠাত ঢাকি ৰাখা নাগে। ধান ভুটকি বিৰাইলে বিৰ কৰি আনি ৰৈদত ঝনঝনা কৰি শুকি তোলা খায়। তাৰ পাছত উৰুনত ভুকিয়া চাউল বিৰ কৰি সেই চাউলক ফিৰ গুৰা কৰি "পিঠালি" বানে নেওয়া নাগে। ইটাৰ পৰে বিত্ৰি ধানেৰ আলোয়া চাউলেৰ ভাত আন্ধিয়া ঠাণ্ডা হবাৰ পাছোত পিঠালিৰ সাথে ভালকৰি মাখি-সানি নিয়া নয়া হাড়ীত ভৰেয়া থোয়। এই ভাত-পিঠালি মিসলিখোনা সেকা কলাৰ পাত দিয়া ঢাকি থোয় আৰ হাড়ীৰ মুখখান বান্ধি থোয়। এঙকৰি দুই-দিন দুই-ৰাতি থাকে। এই দুই-তিন দিনীয়া বাসিয়া ভাত-পিঠালিৰ মিসলিকে বুকুনী বুলি কওয়া হয়।**** কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা গৰু বিষুয়াৰ দিন গৰুক গাও ধোয়াৰ পৰে নুন, মিঠাই, চিড়া-মুড়ি মিসিলিয়া বুকুনী খায়। উমাৰ বিশ্বাস যে, বুকুনী খাইলে গাও আৰো আত্মা ঠাণ্ডা থাকে।
আলিপুৰদুয়াৰ ব্লকেৰ কুমাৰ গ্ৰাম দুয়াৰেৰ হুত্তি ফিৰ বাশেৰ থুৰিত ভৰেয়া বিষুয়াৰ দিনোত ভাত খাওয়া নিয়াম আছে। হিটা কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত খাওয়া সিমা ভাতেৰ মতো পৰায়। বিষুয়াৰ দিনত কাও কাও পাতৰা খায়। পাতৰা বা পাতাও এক নাকাণ পোৰা বা ভত্তা জাতীয় খাদ্য। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা কতলা জিনিসোক কলাৰ পাতত মেৰেয়া আগুনোত পুৰি বা ভত্তা দিয়া খায়। কলাৰ পাতত এঙকৰি মাছ, শাকসবজি পুৰি খাওয়াকে পাতৰা বা পাতাও বুলিয়া কয়। যেমন-- মাছ পাতৰা, কচু পাতৰা, বাসকা পাতৰা, শুকাতি পাতৰা ইত্যাদি। কলাৰ পাতত শাকসবজি বা মাছেৰ সাথে অসুন, পিয়াঁজ, মৰুচ মিসিলি এক সাথে বান্ধি ধান খেৰ, কাউনিৰ খেৰ বা তুষেৰ আগুনেৰ ভিতিৰা ভৰেয়া পোৰা দিলে পাতাও তৈয়াৰ হয়। কাও কাও আগোত জিনিসগুলা ভত্তা কৰি পৰে নুন-তেল, মৰুচ, পিয়াঁজ, অসুন মাখি ভাত দিয়া খায়। বিশ্বাস আছে যে, কচুৰ পাতাও খাইলে অক্ত বাঢ়ে আৰ ছাফা হয়।
বিষুয়া খাওয়াগুলাৰ ভিতিৰা আৰ একেনা অনিবাৰ্য খাদ্য হৈল সাতশাক। বিষুয়াত সাতশাক খাওয়াৰ নিয়াম। বৈশাখ মাসেৰ তৃতীয় দিনত সাতশাক খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে এই দিনটাক "সাতশাকী বিষুয়া" বুলি কওয়া হয়। সাতশাক খাওয়াৰ পৈতানে চেংৰীগুলা বেহানে উঠি দল বান্ধি শাক তুলিৰ যায়। উমৰা আমোদ-স্ফূৰ্তি কৰি শাক তুলিৰ সময়ত নানানটা বিষুয়াৰ গান টানে। তাৰ ভিতিৰাত কয়খোনা উল্লেখ কৰাৰ মতো গান হৈল---
(ক) আইসো ৰৈ চেংৰীগুলা
শাক তুলিবাৰ যাই।
শাক তুলিতে শাক তুলিতে
মামাৰ বাড়ী যাই।
........................।
(খ) ঝ্যালা শাক তোলং মুইৰে
স্যালা কালা বাজায় বাশী।
আৰে বাঁশীৰ সুৰ খসিয়া পৰেৰে
তবু কালা বাজায় বাঁশীৰে।
শাক তুলিয়া আছং মুইৰে
কালা মোক ভুলকিয়া চায়ৰে।
.......................................।
(গ) নাল মাটি বথুয়া শাক,
আগাল ঝিলমিল কৰে।
আমাক দেখিয়া খুদনা শাকে
গোলায় ধৰিয়া কান্দে।
আজি খুদনা শাক
ভাজা খাবা নাগে।
বিষুয়াৰ শাক খাওয়াৰ নিয়াম বোল সৌগঠে আছে। ঝেটে ঝেটে কোচ ৰাজবংশী মানষি আছে ওটি ওটিয়ে বিষুয়াৰ দিনত শাক ভাজি বা ঝোল খাইবেকে। কিন্তুক শাক খাওয়াৰ নিয়ামটা বিচিত্ৰ আৰো আমোদজনক। জাগা বিশেষে শাক খাওয়াৰ নিয়ামটাও ৰদবদল হয়। কাও কাও বৈশাখেৰ পহেলা দিনতে সাত শাক খায়। কিছু অঞ্চলত সাংৰান্তিৰ দিনতে, মানে গৰু বিষুয়াৰ দিনতে শাক খায়। কুনোঠে সাত শাক, কুনোঠে বাইশ শাক খাওয়া নিয়াম। পশ্চিম আসামোত সাতমিসলি শাক খাওয়াটায় নিয়াম, নেপালতো সাত শাক ভাজি বা ঝোল খাওয়া নিয়াম আছে (In Rajbanshi society there is the most popular custom of eating seven sagi on the Bisawa day..)।***** ওপাকে ফিৰ বাংলাদেশেৰ ৰংপুৰ আৰ কোচবিহাৰেৰ কোচ ৰাজবংশীলা বাইশ জাতেৰ শাক আন্ধি খায়।****** কুনোঠে শাকগুলা একসাথে আন্ধি খায়, কুনোঠে ফিৰ আলদা আলদা কৰি আন্ধে (যেমন, কোচবিহাৰেৰ কিছু অঞ্চল)। বিষুয়াত সাধাৰণতে ঝিলা শাক খাওয়া হয় ঐলা হৈল--- কোষ্টা শাক, মেৰা শাক, ঢেকীয়া, বথুয়া, খুদনা বা গাই খুৰিয়া, ডাঙা, কমলু বা কলমী, হেলেঞ্চা, ঢোলা মানিমুনি, কানসিসা, পূৰ্ণ নাফা, বামনী শাক, পদিনা, নাউ-কুমৰা শাক, কচু, গন্ধভেজাল, ঘিনাতিতা আৰো মেল্লা শাক খায় কোচ ৰাজবংশীলা। কোকৰাঝাৰ জিলাত শাকক শুকিয়া "শুকাতি খাৰালি" গঢ়েয়াও খায় বিষুয়াৰ দিনত।
নেপালত সাত নাকাণ শাকেৰ ঝোল বাসিয়া ভাতেৰ সাথে মিসিলি ৰাখি বৈশাখেৰ পত্তম দিনতে খায়। হুত্তি নিয়াম আছে বৈশাখ মাসেৰ পহেলা দিনতে ভাত বাসিয়া কৰি থুইয়া পৰেৰ দিন সাত শাক দিয়া পন্তা খাওয়া খায়।******* হিলা নিয়াম ভাৰতেৰ পশ্চিমবঙ্গ আৰো আসামতো আছে। পশ্চিমবঙ্গেৰ জলপাইগুড়ি, দাৰ্জিলিং, উত্তৰ-দক্ষিণ দিনাজপুৰ আৰো কোচবিহাৰেৰ কুনো কুনো অঞ্চলত চৈতেৰ ভাত পন্তা কৰি বৈশাখ মাসেৰ বেহানত খায় কোচ ৰাজবংশীলা। আৰ এপাকে কোকৰাঝাৰেৰ দোতমা অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী মানষিলা চৈতেৰ ভাত বাচিলে ফ্যালে নাদে; উমৰা ঐলা ভাতত শুকাতি দিয়া থোয় আৰ পৰেৰ দিন খায়। সাতশাকী বিষুয়াৰ দিন কোকৰাঝাৰ জিলাৰ কুনো কুনো জাগাত কলাৰ চোম্সা খাওয়াও দেখা যায়। শাকত থাকি মেল্লা উপকাৰ হয়। সেইজৈন্যে বিষুয়াত শাক খাওয়াটাক পৰোক্ষভাবে এক নিয়ামত পৰিণত কৈৰছে ৰাজবংশী সমাজে। এটি একনা প্ৰবাদো আছে---
মাংসে মাংস বৃদ্ধি
ঘিউয়ে বৃদ্ধি বল।
দুধে বীৰ্য বৃদ্ধি
শাকে বৃদ্ধি মল।
বিষুয়াত শাক খাওয়াৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও আছে। বিষুয়াত সাতশাক খাইলে দেহাৰ বিষ কমে, বেটিছাওয়া আৰ বেটাছাওয়া মানষিলাৰ নানান কিচিমেৰ অসুখ ছাৰে। যেমন, হেলেঞ্চা শাক খাইলে হাত-ঠেঙেৰ ঝালানি ছাৰে, অক্তদোষ আৰ চৰ্মৰোগ ছাৰে, মুখেৰ ৰুচিও ভাল হয়। পদিনাও মুখেৰ ৰুচি ভাল কৰে, অক্ত ছাফা কৰে। পূৰ্ণ নাফা খাইলে মোতাৰ জ্বালা ছাৰে; তায় গাও ঠাণ্ডা থাকে। কানসিসা গাৰ বিষ কমায় আৰ অক্ত বাঢ়ায়; কমলু শাকো অক্ত বাঢ়ায়। মেৰা শাকে কিৰমি নাশ কৰে। বামনী শাক স্মৃতি শক্তি বাঢ়ায়। ঢেকিয়া শাকত প্ৰচুৰ ভিটামিন থাকে। এঙকৰি দেখা যায়, বিষুয়াত খাওয়া পত্তিটা শাকেৰ কতগুলা বিশেষ গুণ আছে আৰ সেইজোন্যে কাও যুদি সাচা কৰি শাকগুলা খায় উঞায় হয় নানানটা ৰোগ-ব্যাধিত থাকি মুক্তি পায় নহৈলে সুস্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হয়। "শাতশাকীত থাকা নানানটা শাকেৰ উপকাৰ সম্পক্কে ৰাজবংশী সমাজে অতীত থাকিয়াই জানে। সেইজৈন্যে কোচ ৰাজবংশী মানষিলা এই বিশেষ দিনটাত নিজাৰ সাথতে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ মানসিক আৰো দৈহিক উৎকৰ্ষৰ তানে মেল্লা নাকাণ লোকাচাৰ পালন কৰে।"********
বিষুয়াত মাছ-মসম খাওয়াৰো নিয়াম আছে। কিন্তুক মাছ খাইলে বাহো মাৰিসে খাওয়া খাইবে আৰ মসং খাইলে শিকাৰ কৰিসে খাওয়া নাগিবে। চেংৰা, চেঙৰী আৰ সিয়ান মানষিলায় মাছ মাৰে, শিকাৰ কৰে। বাহো বিষুয়াত শিঙা বাজেয়া সগায় মাছ মাৰিৰ যায়, মাছ মাৰে আৰ আন্ধিয়া খায়। শিকাৰ বিষুয়াত চেংৰা আৰ সিয়ান মানষিলা দল বান্ধি শিকাৰ কৰে। পকী-পয়াল থাকি ধৰি জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৰে। ঘুগু, হৰিতাল, বনমুৰগী, গুই, শেশা, হৰিণ শিকাৰ কৰে। নিয়াম আছে অন্তত একটা হৈলেও শেশা শিকাৰ কৰা খায়। শেশা নাপাইলে একটা শিগাল হৈলেও শিকাৰ কৰি আনা নাগিবেকে। শিকাৰ কৰি আনি সইঞ্জা বেলা সগায় মিলি বনভাত খায় ৰাজবংশী মানষিলা। "কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ শিকাৰেৰ হিটা ভাবনা খিব পুৰাণী, আদিম জীবন-যাপনেৰ একেনা ছাপ এইঠে আছে।"*********
টোকানি :
বিষুয়া উৎসব কুনো ধৰ্মীয় উৎসব নোঞায়। এই উৎসব যুদিও কোচ ৰাজবংশীলা পালন কৰা দেখা যায়, তাও কওয়া যায় হিটা উৎসবোত কুনো ধৰ্মীয় আচাৰ নাথাকে। কাও কাও যদিও ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা ঠাকুৰ পাটত গতান দেয়, সেটাৰ নগদ বিষুয়াৰ সম্বন্ধ খিব কম। হিটা আসোলতে একেনা প্ৰাকৃতিক উৎসব, বসন্ত উৎসব, নয়া সালেৰ উৎসব; সগাৰে উপুৰাত হিটা কৃষিৰ সাথে মিসিলি থাকা একেনা লোক-উৎসব। তায় এই উৎসবেৰ সাথে কুনো ধৰ্মীয় খাদ্য নাথাকে। জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম ভেদ নাৰাখি সগায় এই উৎসব পালন কৰিৰ পায়।
বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া খাদ্যগুলা ঘুঙটিলে কোচ ৰাজবংশীলাৰ জনগোষ্ঠীয় বৈশিষ্ট্য ভটভট কৰি ফুটি বিৰায়। আদিম যুগেৰ মতো কৰি এলাও, উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া হৈলেও, জনজাতীয় খাদ্যাভাস আৰো খাদ্য যোগাৰ কৰাৰ নানান পদ্ধতি বত্তি আছে কোচ ৰাজবংশী সমাজোত। নৃতাত্ত্বিক বিশ্লেষণোত দেখা গেইছে, আদিম মানষিলা ভিতিৰা খাদ্য যোগাৰ দুই নাকাণ কৰি কৈৰছে। কাও শাকসবজি, ফল-মুল যোগাৰ কৈৰছিলেক আৰ কাও জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৈৰছিলেক। পত্তম কামটা বেটিছাওয়ালা কৈৰছিলেক আৰ পৰেৰটাৰ দায়িত্ব আছিলেক বেটিছাওয়া মানষিলাৰঠে। সাতশাক, সাত তিতা যোগাৰ কৰাত আৰ ঝাৰ-জঙোল থাকি পশু শিকাৰ কৰাৰ মাঝ দিয়া আদিম জনজীবনেৰ ঐ ছাপটায় ফুটি বিৰায় বিষুয়াৰ দিনত। ভাজাভূজা, বুকুনী, পাতাও এগিলা খাদ্যই নৃতাত্ত্বিকভাবে এইটায় প্ৰমাণ কৰে যে, কোচ ৰাজবংশী মানষিলা আদিম কৌম (tribalism) জনজাতিৰে একেনা ফ্যাকা (sub-group)। তায় শেষোত কবাৰ পাই, বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসে কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ একেনা স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় দেয়। কাজেই এই উৎসবেৰ খাদ্যাভাসক বত্তে আখাটাও বোল আমাৰে দায়িত্ব।
খেও :
*ৰঘুনাথ চৌধুৰী : প্ৰাণেৰ বিষুয়া, ৰাও, মাসিক বাৰ্তালোচনী, এপ্ৰিল-মে, 2017।
**লাবন্য ভকত : ৰাজবংশী লোক-সংস্কৃতি, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবুৰী, 2014, পৃ. 61।
***ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 48-49.।
****ৰঘুনাথ চৌধুৰী : বিষুৱা এক জাতীয় উৎসৱ, ফুটকিবাৰী, ধুবুৰী, 2014, পৃ.32।
*****Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 100.
******ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 49।
*******Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 99-100.
********অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় : বিষুৱাৰ সাতশাকী আৰু স্বাস্থ্যবিধান, সংকলিত, অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় (সম্পা), ৰাজবংশীৰ বসন্ত উৎসব, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবৰী, 2014, পৃ. 76.।
*********ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 50।
বি:দ্র: হালাকুৰাৰ 19 তম বেষমাৰ স্মৃতিগ্ৰন্থ "বেষমাত" প্ৰকাশিত, 2018
উৎসব আৰ খাদ্যৰ মাঝত একেনা নাচোৰবান্ধা সম্বন্ধ আছে। পূজা-পাৰ্বন আৰ প্ৰসাদেৰ মাঝত যেমন একেনা ধৰ্মীয় গোন্ধ থাকে, তেমন কৰি সৌগ উৎসবেৰ সাথোত ধৰ্মেৰ ভাবনা থাকাটা জৰুৰী নোমায়। কতলা উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক (যেমন হুলি, দিবালী এইলা), কতলা ফিৰ কৃষিকেন্দ্ৰিক। কিন্তুক উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক বা কৃষিকেন্দ্ৰিক ঝেটায় না হৌক ক্যানে উৎসবেৰ সাথে একেনা খাদ্যাভাস থাকেই। আৰ এই উৎসবেৰ সাথোত জৰেয়া থাকা মানষিলাৰ ধৰ্ম, সমাজ জীবন যেকুনোভাবে ফুটি উঠিবেই। উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া জানা যায় উমাৰ সমাজ, জীবন-ধাৰণ, লোকাচাৰ, কৃষিজীবন আৰো নানানটা। তা ছাৰাও, উৎসবেৰ সাথে জনগোষ্ঠীয় খাদ্যাভাসো জৰেয়া আছে। উৎসবীয় খাদ্য থাকি যেমন একপাকে একনা জনগোষ্ঠীৰ নৃগোষ্ঠীক পৰিচয় পাওয়া যায়, তেমনে কৰি আৰ একপাকে ঐ জনগোষ্ঠীটাৰ নৃতাত্ত্বিক আৰো ঐতিহাসিক পৰিচয়ো পাবাৰ পাই। কাজেই উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া জিনিসগুলাও সাধাৰণ কৃষিজীবী মানষিলাৰ নিজস্ব জনগোষ্ঠীয় খাদ্য-সংস্কৃতিত থাকিয়াই বিৰি আইসে। সেইজৈন্যে দেখা যায়, উৎসবেৰ খাবাৰ-দাবাৰ গুলা সম্পূৰ্ণ লৌকিক পদ্ধতিতে বানা হয়। আমাৰ চাৰিওপাকে ফটকৰি নাগাল পাওয়া প্ৰাকৃতিক জিনিসগুলা আৰ ঐ সিজানোত (season) কৃষিত থাকি সিজ্জি আইসা জিনিসোক নিয়াই উৎসবীয় খাদ্য তৈয়াৰ হয়। অবশ্যে এটি আমাৰ নিজস্ব খাদ্যাভাসে বেসি কৰি আদৰ পায়।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ বসন্ত কালত পালন কৰা উৎসবগুলাৰ ভিতিৰা বিষুয়া একটা খিব জনপ্রিয় উৎসব। এই উৎসব কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ জাতীয় উৎসব। দেশভাগ আৰ ৰাজ্য হাৰাৰ বেদনা নিয়াও, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ছিন্নভিন্ন হৈলেও, সগায় বাড়ী বাড়ী নিজাৰ জাতীয় উৎসব বিষুয়া পালন কৰে। নেপালত ইটাক "শিৰুয়া বিষুয়া" (শিৰুয়া-পাবনি) আৰো বাংলাদেশেৰ নেচুৰা কোচ-ৰাজবংশীগুলা বিষুয়া বুলিয়েই পালন কৰে। এই দুই দেশোত বিষুয়াক যে নামোতে পালন কৰা নাহৌক ক্যানে উৎসবীয় খাদ্যাভাসটা পৰায় একেই আছে। আৰ এপাকে আসামোত বিহুৰ অগ্ৰাসনতো বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ তেমন কুনো ৰদবদল হয় নাই। উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশীগুলাও বিষুয়াক পালন কৰে সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। কিন্তুক আসামোত যেমন এলা বাড়ীৰ বিষুয়া ধুমধাম কৰি আসোৰত পালন কৰা হয়, তেমন কৰি বোল উত্তৰবঙ্গত দেখা নাযায়। ত্যাঙো বাড়ী বাড়ী বিষুয়া পালন কৰাত উত্তৰবঙ্গ আৰ আসামেৰ মানষিলা কুনো পাক থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। বিষুয়াৰ দিনত ভাজাভুজা বা ভুৰভুৰাত থাকি ধৰি সৌগ নাকাণ খাদ্য পৰায় সৌগ ঠাকাৰ কোচ-ৰাজবংশীয়ে একে মতন কৰি খায়।
বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ আলোচনা কৰিৰ গেইলে পইলাতে বিষুয়া সম্পক্কে কিছু কথা জানা দৰকাৰ। কিন্তুক হিটা নিয়া আৰ নয়া কৰি কবাৰ কিছুই নাই। বিষুয়া খালি ৰাজবংশীৰে নাহয়, গোটাল অবিভক্ত কামতাপুৰী বাসীৰ জাতীয় উৎসব। সগায় জানে, বিষুয়া পালন হয় সাত দিন ধৰি। তায় বিষুয়াক "সাত বেষমা" বুলিয়া কওয়া হয়। চৈত মাসেৰ সাংৰান্তি থাকি বৈশাখ মাসেৰ ছয়দিন পৰ্যন্ত বিষুয়া উৎসব পালন কৰা হয়। এই সাতদিনোত সাত বিষুয়া পালন কৰা হয়, যেমন-- গৰু বিষুয়া, মানুষ বিষুয়া, গুষ্ঠি বা সাগাই বিষুয়া, সাতশাকী বিষুয়া, বাহো বিষুয়া, শিকাৰ বিষুয়া আৰ দেও বিষুয়া। এঙকৰি পুৰা সাতদিন চলে আৰ এই সাতদিনোত কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা নানানটা বিষুয়াৰ খাদ্যৰ স্বাদ নেয়। বিষুয়াৰ সময়ত জনগণেৰ মাঝত নানানটা আচাৰ ৰীতি-নীতিত বিষমাও দেওয়া, শাতশাকী খাওয়া, আঠাকড়াই, দৈ-চিৰা আদি খাওয়া, সাতৰস খাওয়া, পন্তা খাওয়া, সাত তিতা খাওয়া, শিকাৰ কৰা, ভোজ ভাত খাওয়া--- হিলা পৰম্পৰাগত নীতি-নিয়াম মানি চলা হয়।* এই খাদ্যগুলাকে "বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া" বুলিয়া এটি আলোচনা কৰা হৈছে।
বিষুয়াৰ দিনটা বউনি হয় সাকালে সপ্ত তিতা ৰস খায়া। এই সপ্ত তিতাক থাউকাতে সপ্তৰস বা তিতা-কসা-ৰস বুলি কওয়া হয়। চৈত সাংৰান্তিৰ দিন, মানে বেষমাৰ দিন সগায় বেহানে তিতা-কসা-ৰস খায়। এই তিতা-কসা-ৰস ঝেলা জিনিস দিয়া গঢ়া হয় ঐলাক তিতা-কসা বুলিয়া কয়। সপ্তৰস বানেৰ গেইলে নিমাৰ পাতা, আনাৰসেৰ মাইঞ্চা, কানসিসা, বাসকা পাতা, বেতেৰ মাজিৰ পাতা, নৰসিংহ, দুবা, কুশিৰ ৰস, ভাটিকুশিৰ ৰস আৰো কাচা হলদি এগিলা কম-বেসি কৰি মিসল কৰিয়া অৰ থাকি যতলা ৰস বিৰায় তাকে তিতা-কসা-ৰস কয়। বিশ্বাস আছে, এই ৰস খাইলে সাপে না কামৰায়। তা ছাৰাও, শুড়িমালাৰ ফুল-পাতা, শেফালি ফুলেৰ ৰস, চিৰতাৰ পাতা এমন কৰি কয়েক নাকাণ তিতা পাতা খাওয়া নিয়াম। ফিৰ বোলে বিস্তিৰ ফলো খাওয়া নাগে; এতে জ্বৰজাৰি না হয়। এঙকৰি তিতা জিনিস খায়া কোচ ৰাজবংশীলা পুৰানী বছৰক বিদায় দেয় আৰ নৌতন বছৰত যাতে কুনো অসুখ-বিসুখ না হয় সেই বাদে গাও সুস্থ আখে।
বিষুয়াত পিঠা খাওয়াৰ তেমন কুনো নিয়াম নাই। বেষমাত নাড্ডু বানায়, দৈ-চিড়াও খায়; কিন্তুক এই উৎসবত পিঠাৰ ব্যবস্থা নাথাকে।** আঠকাৰাই, ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা খাওয়া নাগিবেকে। কুনোঠে আৰো ছাতু খায়। ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় উমাৰ "ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা" বইখানোত এই সম্পক্কে থাউকাতে সৌগ কথা নেকিছে। উমৰা কৈছে---
"ৰাজবংশী গাৰোস্থৰঘৰ বিষুয়াৰ দিনোত দুফোৰসম সাধাৰণভাবে ভাত না খায়। নিয়াম মতে খায় ভাজাভূজা বা আঠকাৰাই। ভাজাভূজা হোইল চুৰা ভাজা। তাৰে নগদ শুকাতি, নিম আৰো শেফালী গছেৰ পাত ভাজা কৰি খায়; ভাজাভূজা নগদ মিসি দেয় আম, আমেৰ কুশি, নোটকো, কেশুৰ, সেমাস (খিৰা), খৰমুঞ্জা, তেলমূল, বুট আৰো নানা কিচিমেৰ ঐটা বতৰেৰ নয়া ফল। পত্থম গাস চবেয়া বাড়ীৰ চাইৰটা সুলকিত অগলে ফেলে দিবাৰ নিয়াম। পশ্চিমবঙ্গৰ মালদাহ জিলাত ৰাজবংশীলা ভাজাভূজা বদলে ছাতু খায়। খোয়াৰ আগত ঠাকুৰোক গতান দেয়। তাক কয় "ছাতুবাড়ান"। কোকৰাঝাৰ জিলাৰ মদাসী ৰাজবংশী সমাজোত নিয়াম আছে বিষুয়াৰ দিন আঠকাৰাই ডাখাচিৰা (চাউলচিৰা) তিলেৰ নাৰু, বৰ্ণি চাউলদি বানা সিমা (টোপলা ভাত) খাবাৰ নিয়াম। তাৰে সাথোত পূৰ্ব-পুৰুষগিলাক আগবাড়ে দিবাৰ নাগে সিমা। দোতমা এলেকাত দুফুৰে ভাজাভূজা/আঠকাৰাই খালে নগতে সাতশাগি দিয়া ভাত খোয়াৰ নিয়াম আছে। অসমেৰ কোকৰাঝাড় শক্তি আশ্ৰমোত এইদিন ভাজাভূজা নগদ খায় আঠকাৰাই, মাটিকালাই, ঠাকুৰী কালাই, কুল্টিকালাই, তিল, বুট। উত্তৰ দিনাজপুৰ জিলাৰ উতোৰ টুঙিদিঘিৰ (আলতাপুৰ) পলিয়া ৰাজবংশী মানষিলা বিষুয়াৰ দিন মুণ্ডি (চাউলভাজা) খায়।"***
গৰু বিষুয়াৰ দিনতে বুকুনী খায় কোচ ৰাজবংশীলা। এই খাবাৰ কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত দেখা গেইলেও গৌৰিপুৰ অঞ্চলত কিন্তুক দেখা নাযায়। বুকুনী ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একনা স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস। বুকুনী বানাৰ গেইলে পইলাতে বন্নিধান নাগে। বন্নিধানক জলত কয়দিন ভিজি থোয়া খায়, পৰে ওটি থাকি বিৰ কৰি গাজ না সিজ্জা পৰ্যন্ত আন্ধাৰ কোঠাত ঢাকি ৰাখা নাগে। ধান ভুটকি বিৰাইলে বিৰ কৰি আনি ৰৈদত ঝনঝনা কৰি শুকি তোলা খায়। তাৰ পাছত উৰুনত ভুকিয়া চাউল বিৰ কৰি সেই চাউলক ফিৰ গুৰা কৰি "পিঠালি" বানে নেওয়া নাগে। ইটাৰ পৰে বিত্ৰি ধানেৰ আলোয়া চাউলেৰ ভাত আন্ধিয়া ঠাণ্ডা হবাৰ পাছোত পিঠালিৰ সাথে ভালকৰি মাখি-সানি নিয়া নয়া হাড়ীত ভৰেয়া থোয়। এই ভাত-পিঠালি মিসলিখোনা সেকা কলাৰ পাত দিয়া ঢাকি থোয় আৰ হাড়ীৰ মুখখান বান্ধি থোয়। এঙকৰি দুই-দিন দুই-ৰাতি থাকে। এই দুই-তিন দিনীয়া বাসিয়া ভাত-পিঠালিৰ মিসলিকে বুকুনী বুলি কওয়া হয়।**** কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা গৰু বিষুয়াৰ দিন গৰুক গাও ধোয়াৰ পৰে নুন, মিঠাই, চিড়া-মুড়ি মিসিলিয়া বুকুনী খায়। উমাৰ বিশ্বাস যে, বুকুনী খাইলে গাও আৰো আত্মা ঠাণ্ডা থাকে।
আলিপুৰদুয়াৰ ব্লকেৰ কুমাৰ গ্ৰাম দুয়াৰেৰ হুত্তি ফিৰ বাশেৰ থুৰিত ভৰেয়া বিষুয়াৰ দিনোত ভাত খাওয়া নিয়াম আছে। হিটা কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত খাওয়া সিমা ভাতেৰ মতো পৰায়। বিষুয়াৰ দিনত কাও কাও পাতৰা খায়। পাতৰা বা পাতাও এক নাকাণ পোৰা বা ভত্তা জাতীয় খাদ্য। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা কতলা জিনিসোক কলাৰ পাতত মেৰেয়া আগুনোত পুৰি বা ভত্তা দিয়া খায়। কলাৰ পাতত এঙকৰি মাছ, শাকসবজি পুৰি খাওয়াকে পাতৰা বা পাতাও বুলিয়া কয়। যেমন-- মাছ পাতৰা, কচু পাতৰা, বাসকা পাতৰা, শুকাতি পাতৰা ইত্যাদি। কলাৰ পাতত শাকসবজি বা মাছেৰ সাথে অসুন, পিয়াঁজ, মৰুচ মিসিলি এক সাথে বান্ধি ধান খেৰ, কাউনিৰ খেৰ বা তুষেৰ আগুনেৰ ভিতিৰা ভৰেয়া পোৰা দিলে পাতাও তৈয়াৰ হয়। কাও কাও আগোত জিনিসগুলা ভত্তা কৰি পৰে নুন-তেল, মৰুচ, পিয়াঁজ, অসুন মাখি ভাত দিয়া খায়। বিশ্বাস আছে যে, কচুৰ পাতাও খাইলে অক্ত বাঢ়ে আৰ ছাফা হয়।
বিষুয়া খাওয়াগুলাৰ ভিতিৰা আৰ একেনা অনিবাৰ্য খাদ্য হৈল সাতশাক। বিষুয়াত সাতশাক খাওয়াৰ নিয়াম। বৈশাখ মাসেৰ তৃতীয় দিনত সাতশাক খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে এই দিনটাক "সাতশাকী বিষুয়া" বুলি কওয়া হয়। সাতশাক খাওয়াৰ পৈতানে চেংৰীগুলা বেহানে উঠি দল বান্ধি শাক তুলিৰ যায়। উমৰা আমোদ-স্ফূৰ্তি কৰি শাক তুলিৰ সময়ত নানানটা বিষুয়াৰ গান টানে। তাৰ ভিতিৰাত কয়খোনা উল্লেখ কৰাৰ মতো গান হৈল---
(ক) আইসো ৰৈ চেংৰীগুলা
শাক তুলিবাৰ যাই।
শাক তুলিতে শাক তুলিতে
মামাৰ বাড়ী যাই।
........................।
(খ) ঝ্যালা শাক তোলং মুইৰে
স্যালা কালা বাজায় বাশী।
আৰে বাঁশীৰ সুৰ খসিয়া পৰেৰে
তবু কালা বাজায় বাঁশীৰে।
শাক তুলিয়া আছং মুইৰে
কালা মোক ভুলকিয়া চায়ৰে।
.......................................।
(গ) নাল মাটি বথুয়া শাক,
আগাল ঝিলমিল কৰে।
আমাক দেখিয়া খুদনা শাকে
গোলায় ধৰিয়া কান্দে।
আজি খুদনা শাক
ভাজা খাবা নাগে।
বিষুয়াৰ শাক খাওয়াৰ নিয়াম বোল সৌগঠে আছে। ঝেটে ঝেটে কোচ ৰাজবংশী মানষি আছে ওটি ওটিয়ে বিষুয়াৰ দিনত শাক ভাজি বা ঝোল খাইবেকে। কিন্তুক শাক খাওয়াৰ নিয়ামটা বিচিত্ৰ আৰো আমোদজনক। জাগা বিশেষে শাক খাওয়াৰ নিয়ামটাও ৰদবদল হয়। কাও কাও বৈশাখেৰ পহেলা দিনতে সাত শাক খায়। কিছু অঞ্চলত সাংৰান্তিৰ দিনতে, মানে গৰু বিষুয়াৰ দিনতে শাক খায়। কুনোঠে সাত শাক, কুনোঠে বাইশ শাক খাওয়া নিয়াম। পশ্চিম আসামোত সাতমিসলি শাক খাওয়াটায় নিয়াম, নেপালতো সাত শাক ভাজি বা ঝোল খাওয়া নিয়াম আছে (In Rajbanshi society there is the most popular custom of eating seven sagi on the Bisawa day..)।***** ওপাকে ফিৰ বাংলাদেশেৰ ৰংপুৰ আৰ কোচবিহাৰেৰ কোচ ৰাজবংশীলা বাইশ জাতেৰ শাক আন্ধি খায়।****** কুনোঠে শাকগুলা একসাথে আন্ধি খায়, কুনোঠে ফিৰ আলদা আলদা কৰি আন্ধে (যেমন, কোচবিহাৰেৰ কিছু অঞ্চল)। বিষুয়াত সাধাৰণতে ঝিলা শাক খাওয়া হয় ঐলা হৈল--- কোষ্টা শাক, মেৰা শাক, ঢেকীয়া, বথুয়া, খুদনা বা গাই খুৰিয়া, ডাঙা, কমলু বা কলমী, হেলেঞ্চা, ঢোলা মানিমুনি, কানসিসা, পূৰ্ণ নাফা, বামনী শাক, পদিনা, নাউ-কুমৰা শাক, কচু, গন্ধভেজাল, ঘিনাতিতা আৰো মেল্লা শাক খায় কোচ ৰাজবংশীলা। কোকৰাঝাৰ জিলাত শাকক শুকিয়া "শুকাতি খাৰালি" গঢ়েয়াও খায় বিষুয়াৰ দিনত।
নেপালত সাত নাকাণ শাকেৰ ঝোল বাসিয়া ভাতেৰ সাথে মিসিলি ৰাখি বৈশাখেৰ পত্তম দিনতে খায়। হুত্তি নিয়াম আছে বৈশাখ মাসেৰ পহেলা দিনতে ভাত বাসিয়া কৰি থুইয়া পৰেৰ দিন সাত শাক দিয়া পন্তা খাওয়া খায়।******* হিলা নিয়াম ভাৰতেৰ পশ্চিমবঙ্গ আৰো আসামতো আছে। পশ্চিমবঙ্গেৰ জলপাইগুড়ি, দাৰ্জিলিং, উত্তৰ-দক্ষিণ দিনাজপুৰ আৰো কোচবিহাৰেৰ কুনো কুনো অঞ্চলত চৈতেৰ ভাত পন্তা কৰি বৈশাখ মাসেৰ বেহানত খায় কোচ ৰাজবংশীলা। আৰ এপাকে কোকৰাঝাৰেৰ দোতমা অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী মানষিলা চৈতেৰ ভাত বাচিলে ফ্যালে নাদে; উমৰা ঐলা ভাতত শুকাতি দিয়া থোয় আৰ পৰেৰ দিন খায়। সাতশাকী বিষুয়াৰ দিন কোকৰাঝাৰ জিলাৰ কুনো কুনো জাগাত কলাৰ চোম্সা খাওয়াও দেখা যায়। শাকত থাকি মেল্লা উপকাৰ হয়। সেইজৈন্যে বিষুয়াত শাক খাওয়াটাক পৰোক্ষভাবে এক নিয়ামত পৰিণত কৈৰছে ৰাজবংশী সমাজে। এটি একনা প্ৰবাদো আছে---
মাংসে মাংস বৃদ্ধি
ঘিউয়ে বৃদ্ধি বল।
দুধে বীৰ্য বৃদ্ধি
শাকে বৃদ্ধি মল।
বিষুয়াত শাক খাওয়াৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও আছে। বিষুয়াত সাতশাক খাইলে দেহাৰ বিষ কমে, বেটিছাওয়া আৰ বেটাছাওয়া মানষিলাৰ নানান কিচিমেৰ অসুখ ছাৰে। যেমন, হেলেঞ্চা শাক খাইলে হাত-ঠেঙেৰ ঝালানি ছাৰে, অক্তদোষ আৰ চৰ্মৰোগ ছাৰে, মুখেৰ ৰুচিও ভাল হয়। পদিনাও মুখেৰ ৰুচি ভাল কৰে, অক্ত ছাফা কৰে। পূৰ্ণ নাফা খাইলে মোতাৰ জ্বালা ছাৰে; তায় গাও ঠাণ্ডা থাকে। কানসিসা গাৰ বিষ কমায় আৰ অক্ত বাঢ়ায়; কমলু শাকো অক্ত বাঢ়ায়। মেৰা শাকে কিৰমি নাশ কৰে। বামনী শাক স্মৃতি শক্তি বাঢ়ায়। ঢেকিয়া শাকত প্ৰচুৰ ভিটামিন থাকে। এঙকৰি দেখা যায়, বিষুয়াত খাওয়া পত্তিটা শাকেৰ কতগুলা বিশেষ গুণ আছে আৰ সেইজোন্যে কাও যুদি সাচা কৰি শাকগুলা খায় উঞায় হয় নানানটা ৰোগ-ব্যাধিত থাকি মুক্তি পায় নহৈলে সুস্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হয়। "শাতশাকীত থাকা নানানটা শাকেৰ উপকাৰ সম্পক্কে ৰাজবংশী সমাজে অতীত থাকিয়াই জানে। সেইজৈন্যে কোচ ৰাজবংশী মানষিলা এই বিশেষ দিনটাত নিজাৰ সাথতে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ মানসিক আৰো দৈহিক উৎকৰ্ষৰ তানে মেল্লা নাকাণ লোকাচাৰ পালন কৰে।"********
বিষুয়াত মাছ-মসম খাওয়াৰো নিয়াম আছে। কিন্তুক মাছ খাইলে বাহো মাৰিসে খাওয়া খাইবে আৰ মসং খাইলে শিকাৰ কৰিসে খাওয়া নাগিবে। চেংৰা, চেঙৰী আৰ সিয়ান মানষিলায় মাছ মাৰে, শিকাৰ কৰে। বাহো বিষুয়াত শিঙা বাজেয়া সগায় মাছ মাৰিৰ যায়, মাছ মাৰে আৰ আন্ধিয়া খায়। শিকাৰ বিষুয়াত চেংৰা আৰ সিয়ান মানষিলা দল বান্ধি শিকাৰ কৰে। পকী-পয়াল থাকি ধৰি জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৰে। ঘুগু, হৰিতাল, বনমুৰগী, গুই, শেশা, হৰিণ শিকাৰ কৰে। নিয়াম আছে অন্তত একটা হৈলেও শেশা শিকাৰ কৰা খায়। শেশা নাপাইলে একটা শিগাল হৈলেও শিকাৰ কৰি আনা নাগিবেকে। শিকাৰ কৰি আনি সইঞ্জা বেলা সগায় মিলি বনভাত খায় ৰাজবংশী মানষিলা। "কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ শিকাৰেৰ হিটা ভাবনা খিব পুৰাণী, আদিম জীবন-যাপনেৰ একেনা ছাপ এইঠে আছে।"*********
টোকানি :
বিষুয়া উৎসব কুনো ধৰ্মীয় উৎসব নোঞায়। এই উৎসব যুদিও কোচ ৰাজবংশীলা পালন কৰা দেখা যায়, তাও কওয়া যায় হিটা উৎসবোত কুনো ধৰ্মীয় আচাৰ নাথাকে। কাও কাও যদিও ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা ঠাকুৰ পাটত গতান দেয়, সেটাৰ নগদ বিষুয়াৰ সম্বন্ধ খিব কম। হিটা আসোলতে একেনা প্ৰাকৃতিক উৎসব, বসন্ত উৎসব, নয়া সালেৰ উৎসব; সগাৰে উপুৰাত হিটা কৃষিৰ সাথে মিসিলি থাকা একেনা লোক-উৎসব। তায় এই উৎসবেৰ সাথে কুনো ধৰ্মীয় খাদ্য নাথাকে। জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম ভেদ নাৰাখি সগায় এই উৎসব পালন কৰিৰ পায়।
বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া খাদ্যগুলা ঘুঙটিলে কোচ ৰাজবংশীলাৰ জনগোষ্ঠীয় বৈশিষ্ট্য ভটভট কৰি ফুটি বিৰায়। আদিম যুগেৰ মতো কৰি এলাও, উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া হৈলেও, জনজাতীয় খাদ্যাভাস আৰো খাদ্য যোগাৰ কৰাৰ নানান পদ্ধতি বত্তি আছে কোচ ৰাজবংশী সমাজোত। নৃতাত্ত্বিক বিশ্লেষণোত দেখা গেইছে, আদিম মানষিলা ভিতিৰা খাদ্য যোগাৰ দুই নাকাণ কৰি কৈৰছে। কাও শাকসবজি, ফল-মুল যোগাৰ কৈৰছিলেক আৰ কাও জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৈৰছিলেক। পত্তম কামটা বেটিছাওয়ালা কৈৰছিলেক আৰ পৰেৰটাৰ দায়িত্ব আছিলেক বেটিছাওয়া মানষিলাৰঠে। সাতশাক, সাত তিতা যোগাৰ কৰাত আৰ ঝাৰ-জঙোল থাকি পশু শিকাৰ কৰাৰ মাঝ দিয়া আদিম জনজীবনেৰ ঐ ছাপটায় ফুটি বিৰায় বিষুয়াৰ দিনত। ভাজাভূজা, বুকুনী, পাতাও এগিলা খাদ্যই নৃতাত্ত্বিকভাবে এইটায় প্ৰমাণ কৰে যে, কোচ ৰাজবংশী মানষিলা আদিম কৌম (tribalism) জনজাতিৰে একেনা ফ্যাকা (sub-group)। তায় শেষোত কবাৰ পাই, বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসে কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ একেনা স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় দেয়। কাজেই এই উৎসবেৰ খাদ্যাভাসক বত্তে আখাটাও বোল আমাৰে দায়িত্ব।
খেও :
*ৰঘুনাথ চৌধুৰী : প্ৰাণেৰ বিষুয়া, ৰাও, মাসিক বাৰ্তালোচনী, এপ্ৰিল-মে, 2017।
**লাবন্য ভকত : ৰাজবংশী লোক-সংস্কৃতি, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবুৰী, 2014, পৃ. 61।
***ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 48-49.।
****ৰঘুনাথ চৌধুৰী : বিষুৱা এক জাতীয় উৎসৱ, ফুটকিবাৰী, ধুবুৰী, 2014, পৃ.32।
*****Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 100.
******ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 49।
*******Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 99-100.
********অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় : বিষুৱাৰ সাতশাকী আৰু স্বাস্থ্যবিধান, সংকলিত, অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় (সম্পা), ৰাজবংশীৰ বসন্ত উৎসব, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবৰী, 2014, পৃ. 76.।
*********ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 50।
বি:দ্র: হালাকুৰাৰ 19 তম বেষমাৰ স্মৃতিগ্ৰন্থ "বেষমাত" প্ৰকাশিত, 2018
Sunday, August 26, 2018
টউটকা বা টুটকা : একেনা কৃষিকেন্দ্ৰিক কৰ্মব্যবস্থা
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা একটা এমন কৰ্মব্যবস্থা ঝেটা খালি কামেলা মানষিলাক দিয়া কৰা হয়। ধৰা হৈল, কুনো কাজেৰ জৈন্যে কামেলা নিলেন আৰ কাজটা সময় মতে শেষ নাহৈল। তখন কাজটা শেষ কৰি দেওয়াৰ বাবদ ঝেটা খাওয়া-দাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়, তখন তাক কয় টউটকা বা টুটকা। ছোট্ট কৰি কবাৰ গেইলে, কামলা মানষি যখন ওভাৰ টাইম খাটি তাৰ বিনিময়ত মাড়েয়াৰটে খাওয়া নেয়, তখন ঐ কৰ্মব্যবস্থাটাকে ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা বুলিয়া কওয়া হয়। টউটকাৰ খাবাৰ সাধাৰণতে জলপানে হয় (যেমন-- দই-চিড়া, ৰুটি-দৈ); কিন্তুক কাজটা বেশি বৰো হৈলে বা মেল্লা সময় ধৰি কৰা নাগিলে ৰাতি মাছ-ভাত বা মসম-ভাতো খাবাৰ পায়। এইটা মালিক আৰ কামেলা গুলা মিলি ঠিক কৰি নেয়। ৰাজবংশী সমাজেৰ ইটা কৰ্মব্যবস্থা এলা আস্তে আস্তে হাৰেয়া যাবাৰ ধৈচ্চে।
কোচ ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা একটা এমন কৰ্মব্যবস্থা ঝেটা খালি কামেলা মানষিলাক দিয়া কৰা হয়। ধৰা হৈল, কুনো কাজেৰ জৈন্যে কামেলা নিলেন আৰ কাজটা সময় মতে শেষ নাহৈল। তখন কাজটা শেষ কৰি দেওয়াৰ বাবদ ঝেটা খাওয়া-দাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়, তখন তাক কয় টউটকা বা টুটকা। ছোট্ট কৰি কবাৰ গেইলে, কামলা মানষি যখন ওভাৰ টাইম খাটি তাৰ বিনিময়ত মাড়েয়াৰটে খাওয়া নেয়, তখন ঐ কৰ্মব্যবস্থাটাকে ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা বুলিয়া কওয়া হয়। টউটকাৰ খাবাৰ সাধাৰণতে জলপানে হয় (যেমন-- দই-চিড়া, ৰুটি-দৈ); কিন্তুক কাজটা বেশি বৰো হৈলে বা মেল্লা সময় ধৰি কৰা নাগিলে ৰাতি মাছ-ভাত বা মসম-ভাতো খাবাৰ পায়। এইটা মালিক আৰ কামেলা গুলা মিলি ঠিক কৰি নেয়। ৰাজবংশী সমাজেৰ ইটা কৰ্মব্যবস্থা এলা আস্তে আস্তে হাৰেয়া যাবাৰ ধৈচ্চে।
Saturday, August 25, 2018
গাতা ধৰা : কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ একেনা কৰ্মব্যবস্থা
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ ৰাজবংশী সমাজেৰ কৰ্মব্যবস্থা গুলাৰ ভিতিৰা আৰ একটা সুন্দৰ ব্যবস্থা হৈল গাতাধৰা। গাতা হৈল অদল-বদল (rotation) কৰি কৰা কৰ্ম। যখন কুনো কাজেৰ সুবিধাৰ বাদে দুই বা তাৰ চাইতে বেশি মানষি একসাথে হয়া একদিন ইমাৰ আৰ একদিন উমাৰ কাজ কৰে, তখন তাক গাতা ধৰা বুলিয়া কওয়া হয়। ভালকৰি কৈলে, গাতা হৈল এমন একটা কৰ্ম ব্যবস্থা ঝেটাই কয়জন (2 থাকি 5 জন, বেশি হৈলে অসুবিধা হয়) লোক একগোট হয়া একটা দল গঠন কৰে আৰ পত্তিদিনে যেকুনো একজনেৰ খেতি কাজ কৰে। এমন কৰি ৰোটেশ্যন মাফিক সগাৰে কৃষিকাজ সম্পন্ন কৰে গাতা ধৰা মানষিলা। ৰাজবংশী সমাজোত কৃষিকেন্দ্ৰিক এই কৰ্মব্যবস্থাত কৃষি কাজেৰ চাপোত সাধাৰণতে গাতা ধৰে। যেমন, দুইজন মানষি একসাথ হয়া কোষ্টা নিলিৰ পায়। উমাৰ একজনে আৰ একজনেৰ কাজ নিয়াম মাফিক একসাথে কৰাটাকে গাতা বুলিয়া কওয়া হৈবে। দুই-তিনজন হালুয়া একসাথ হয়া গাতা ধৰিৰ পায়। একটা গৰু থাকা মানষি আৰ একজনেৰ একটা গৰু থাকা লোকক নিয়াও গাতা ধৰিৰ পায়। তাৰ পৰে ৰোটেশ্যন অনুসৰি হাল বোয়েৰ পায়। এই গাতা কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ একটা খিব জনপ্ৰিয় কৰ্মব্যবস্থা আছিলেক। বাইষ্যালি বা নিলানি কাজেৰ সময় কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত গাতা পৰায় দেখা গেইছিল। গাতাৰ মৈধ্য দিয়া কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাঝোত মিলা-মিসা আৰ বন্ধুত্বৰ ভাব ফুটি বিৰাইছিল। কিন্তুক আজিৰ আধুনিক যুগত গাতা এলা হাৰে যাওয়াৰ মতোন হৈছে।
কোচ ৰাজবংশী সমাজেৰ কৰ্মব্যবস্থা গুলাৰ ভিতিৰা আৰ একটা সুন্দৰ ব্যবস্থা হৈল গাতাধৰা। গাতা হৈল অদল-বদল (rotation) কৰি কৰা কৰ্ম। যখন কুনো কাজেৰ সুবিধাৰ বাদে দুই বা তাৰ চাইতে বেশি মানষি একসাথে হয়া একদিন ইমাৰ আৰ একদিন উমাৰ কাজ কৰে, তখন তাক গাতা ধৰা বুলিয়া কওয়া হয়। ভালকৰি কৈলে, গাতা হৈল এমন একটা কৰ্ম ব্যবস্থা ঝেটাই কয়জন (2 থাকি 5 জন, বেশি হৈলে অসুবিধা হয়) লোক একগোট হয়া একটা দল গঠন কৰে আৰ পত্তিদিনে যেকুনো একজনেৰ খেতি কাজ কৰে। এমন কৰি ৰোটেশ্যন মাফিক সগাৰে কৃষিকাজ সম্পন্ন কৰে গাতা ধৰা মানষিলা। ৰাজবংশী সমাজোত কৃষিকেন্দ্ৰিক এই কৰ্মব্যবস্থাত কৃষি কাজেৰ চাপোত সাধাৰণতে গাতা ধৰে। যেমন, দুইজন মানষি একসাথ হয়া কোষ্টা নিলিৰ পায়। উমাৰ একজনে আৰ একজনেৰ কাজ নিয়াম মাফিক একসাথে কৰাটাকে গাতা বুলিয়া কওয়া হৈবে। দুই-তিনজন হালুয়া একসাথ হয়া গাতা ধৰিৰ পায়। একটা গৰু থাকা মানষি আৰ একজনেৰ একটা গৰু থাকা লোকক নিয়াও গাতা ধৰিৰ পায়। তাৰ পৰে ৰোটেশ্যন অনুসৰি হাল বোয়েৰ পায়। এই গাতা কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ একটা খিব জনপ্ৰিয় কৰ্মব্যবস্থা আছিলেক। বাইষ্যালি বা নিলানি কাজেৰ সময় কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত গাতা পৰায় দেখা গেইছিল। গাতাৰ মৈধ্য দিয়া কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাঝোত মিলা-মিসা আৰ বন্ধুত্বৰ ভাব ফুটি বিৰাইছিল। কিন্তুক আজিৰ আধুনিক যুগত গাতা এলা হাৰে যাওয়াৰ মতোন হৈছে।
কবিতা : কুয়া পৰা তোৰ মুখ
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
আন্ধাৰ ঘুটঘুটা একনা ৰাতিৰ
কুয়া পৰা তোৰ মুখ থাকি
খালি শীত ঝৰে
সেই শীতেৰ শীতোল সোতোত ভাসে
তোৰ টলটলা যৌবন
ঝোলঝোলা আশাগুলা
হঠাৎ সিজ্জি উঠে
কাও বত্তে
কাও মৰে ভুটকি বিৰাইতে
আৰ কাও ভুল্কি মাৰি দেখে
ৰাতিৰ আন্ধাৰতো আয়না দেখি
তুই ঘনো ঘনো নিজাৰ ঢগ মাপিস
আধুনিক হবু না গেৰামী?
না একেবাৰে খাটী ভাৰতীয় নাৰী?
আসোলতে--
তোৰ কাও ঢগ নাদেখে
দেখে তোৰ বাপেৰ ঘেগ।
পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজোত
দৰ কসাকসি কৰি ঢগেৰ হিসাব হয়
আৰ সেই দৰেৰ নেড়ানেৰিত তোৰ যৌবন হাউপসায়।
কাৰণ একটায়--
তোৰ বাপেৰ কামিহাড় কয়টা
এলাও বেচি হয় নাই।
...........
(পাইকান পত্রিকা, বইমেলা সংখ্যা, কোচবিহাৰ, জানুৱাৰী, 2018)
আন্ধাৰ ঘুটঘুটা একনা ৰাতিৰ
কুয়া পৰা তোৰ মুখ থাকি
খালি শীত ঝৰে
সেই শীতেৰ শীতোল সোতোত ভাসে
তোৰ টলটলা যৌবন
ঝোলঝোলা আশাগুলা
হঠাৎ সিজ্জি উঠে
কাও বত্তে
কাও মৰে ভুটকি বিৰাইতে
আৰ কাও ভুল্কি মাৰি দেখে
ৰাতিৰ আন্ধাৰতো আয়না দেখি
তুই ঘনো ঘনো নিজাৰ ঢগ মাপিস
আধুনিক হবু না গেৰামী?
না একেবাৰে খাটী ভাৰতীয় নাৰী?
আসোলতে--
তোৰ কাও ঢগ নাদেখে
দেখে তোৰ বাপেৰ ঘেগ।
পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজোত
দৰ কসাকসি কৰি ঢগেৰ হিসাব হয়
আৰ সেই দৰেৰ নেড়ানেৰিত তোৰ যৌবন হাউপসায়।
কাৰণ একটায়--
তোৰ বাপেৰ কামিহাড় কয়টা
এলাও বেচি হয় নাই।
...........
(পাইকান পত্রিকা, বইমেলা সংখ্যা, কোচবিহাৰ, জানুৱাৰী, 2018)
কবিতা : ধৰ্ষণেৰ ব্যবসা
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
তোৰ নেংটা দেহা
অক্তমাখা গাও
কাওয়ে নাদেখে
দেখে খালি টি.আৰ.পিৰ ভোকাতুৰ কয়টায়
টি.আৰ.পিৰ পত্তিটা পয়ন্টোত
তুই ধৰ্ষণ হৈস টুপটুপি
সমাজে কান্দে
কিন্তুক মুচকি হাসে নৰখাদক কয়টা
তুই ফিৰ বোলে আৰো এক্লা নাহৈস
তোৰ সাথোত আছে নাৰীবাদী, মানবতাবাদী আৰো কতো সমাজ প্ৰেমী মানষিলা...
উমাৰ কৃত্ৰিম প্ৰতিবাদোত তুই আৰো উদাল হৈস
ধৰ্ষিতা হৈস পত্তিটা কন্ঠে কন্ঠে
ৰাজনীতিৰ ভোটবেংকত শুদ্ধিকৰণ হয় তোৰ যৌবন
ইচ্ছামতে ধৰ্ষণেৰ দৰদামো হয়
এমুনে কৰি ব্যবসা হয় তোৰ ধৰ্ষণেৰ
কাৰো পেট ভৰে
কাৰো মন
আৰ কৰো ৰক্ষা হয় সিংহাসন।
(পাইকান পত্ৰিকা, পঞ্চম সংখ্যা, জানুৱাৰী, 2018)
বন্ধন ঝণ আৰু দৰিদ্ৰ কোচ-ৰাজবংশী সমাজ : এক নিৰ্মোহ বিশ্লেষণ
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
আজি এটা দশকৰ পৰা বন্ধনৰ ঋণ ব্যৱস্থাই অত্ৰ অঞ্চলৰ ব্যবসায়ী আৰু গাঁৱৰ কিছুমান দৰিদ্ৰ লোকৰ মাজত প্ৰচুৰ জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। ব্যবসায়ী সকল বন্ধনৰ ঋণৰ টকাৰে তেওঁলোকৰ ব্যবসায় টনকিয়াল কৰিব পাৰিছে--- এই কথাত কোনো দ্বিমত নাই। গাঁৱৰ কিছুমান মানুহেও বন্ধনৰ টকাৰে বহু সম্পত্তি গঢ়িছে--- এইটোও সঁচা। কিন্তু ব্যবসায়ীসকলৰ তুলনাত এই সংখ্যা তেনেই নগণ্য। শতকৰা 3% হব নে নাই সন্দেহ আছে। কাৰণ গাঁৱৰ কিছুমান মানুহক ব্যক্তিগতভাৱে লগ পাইছো যাৰ মাহেকীয়া উপাৰ্জন খুব বেছি 5/6 হেজাৰ টকা; কিন্তু তেঁওলোকে বন্ধনৰ পৰা 50 হেজাৰ মান ঋণ লৈ দিনটো পগলাৰ দৰে ঘুৰি থাকে সপ্তাহৰ কিস্তিটো পৰিশোধ কৰাৰ কাৰণে। বিশেষকৈ কোচ-ৰাজৱংশী জনগোষ্ঠীৰ মাজত বন্ধনৰ ঋণ এনে এক ভয়ঙ্কৰ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰিছে যিটো আজিৰ পৰা দহ বছৰমান পাছত লক্ষ্য কৰিব পাৰিম। মোৰ বাক্তিগত পৰ্যবেক্ষণত, বিশেষকৈ নিজৰ গাওঁখনত, দেখিছো যে কিছুমান মানুহে বন্ধনৰ পৰা ঋণ লৈ ঘৰৰ সা-সম্পত্তি বিক্ৰী কৰি কিস্তি দিছে। বাহ, গছ-গছনি আদি বিক্ৰী কৰি চলাথ কৰাৰ লগতে পত্নীৰ আ-অলঙ্কাৰ আদি একো বাকী ৰখা নাই। তেওঁলোকে ঋণ লৈ লৈ আৰু সাপ্তাহিক কিস্তি পৰিশোধ কৰি কৰি আজি এনে এটা পৰ্যায়ত উপনীত হৈছে যে নিজ সন্তানৰ বেমাৰ-আজাৰ হলেও হাতত ফুটাকড়িও এটা নাথাকে চিকিৎসা কৰিবলৈ। বন্ধনৰ পৰা ঋণ লৈ সংসাৰৰ উন্নতি সাধন তো দূৰৰে কথা, বহুতে মাটি লৈকে বন্ধকত ৰাখিবলৈ বাধ্য হৈছে। মোৰ ব্যক্তিগত ঘৰখনৰ আৰু ওচৰৰ কেইজনমানৰ এই অবস্থা মই সাক্ষাৎ প্ৰত্যক্ষ কৰিছো। আৰু এনে মানুহকো নিশ্চয়কৈ বহুতে লগ পাইছে যে যিসকলে সাপ্তাহিক কিস্তিৰ টকাখিনি যোগাৰ কৰিবলৈ মোৰ দৰে বহু লোকৰ পৰা ঝণ লৈ থৈছে।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠী প্ৰকৃতিগতভাবে অথবা বংশগত পৰম্পৰাৰ বাবে হয়তো কিছু পৰিমাণে অলস্য ভাবাপন্ন। কিন্তু ধৰ্মীয় পৰম্পৰাৰ বাবে আৰু মিথ্যা অহংভাবাপন্নৰ বাবে তেওঁলোক অতি খৰচী হয়। উপাৰ্জনতকৈ খৰচ বেছি। এনেক্ষেত্ৰত যিলোকৰ মাহিলী উপাৰ্জন 5/6 হেজাৰ মান হয় তাক 40/50 হেজাৰ টকা ঋণ দিয়াটো কিমান যুক্তিসংগত? তাৰোপৰি, যি উদ্দেশ্যে ঋণ দিয় হয় বা যি কামৰ বাবে তেওঁলোকে ঋণ লয়, সেই নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য বা কৰ্মটো ভালদৰে সম্পাদিত হৈছে নে নাই, তাক নিৰীক্ষণ কৰাৰ কোনো ব্যৱস্থা কিন্তু নাই। বেংকৰ নিয়ম-নীতি বুজি নাপালেও এটা কথা বুজি পাইছো যে "কোনে মৰে মৰক; টকা ঘটাই বেংক কতৃপক্ষৰ মূল লক্ষ্য"। বেংকৰ ফালৰ পৰা এই সমস্যাৰ চিন্তা কৰাটো অলীক কল্পনা কৰা হব।
ফেচবুকত/ব্লগত ইমান লিখা সম্ভৱ নহয় যদিও, তথাপি শেষত কওঁ, যৌথক প্ৰথাই ৰাজবংশীক তো নিশেষ কৰিহে এৰিবই; লগতে এই নিশেষকৰণত এটা অন্যতম অৰিহণা যোগাব বন্ধনৰ ঋণ ব্যৱস্থাই। প্ৰতি বছৰে ছোৱালী বিয়াৰ বাবদ কিমান যে মাটি ৰাজবংশীৰ হাতৰ পৰা অনা-ৰাজবংশীৰ হাতলৈ যায় তাৰ হিচাপ নাই। বন্ধনৰ ঋণে এই কাম আৰু সহজ কৰি দি আছে। এইদৰে আৰু এটা বা দুটা দশক আগবাঢ়িলে ভূমিপুত্ৰ কোচ-ৰাজৱংশীসকল ভূমিহীন হওঁতে আৰু বেছিদিন নালাগিব।
গতিকে আমাৰ অনুৰোধ, বন্ধন বেংকে ঋণ লোৱা ব্যক্তিসকলৰ খা-খবৰ লওক, সামৰ্থ বিচাৰ কৰক, উপাৰ্জন আৰু ঋণৰ মাজত এটা অনুপাত নিৰ্ধাৰণ কৰক; তাৰ পাছতহে ঋণ দিয়ক। ঋণ লৈ যাতে মানুহবোৰ ভিক্ষাৰী নহয়, সেইটো পৰ্যবেক্ষণ কৰক। অৱশ্যে আমি এইটোও জানো, এইবোৰ 'আকাশত চাং পতা'ৰ দৰে এটা চিন্তা।
Friday, August 24, 2018
পাইট বা সাউৰি বা হাওয়ালি
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া।
পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা, হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
দুখ্যেৰ কথা হৈল, এলা ৰাজবংশী সমাজ থাকি পাইট পৰায় হাৰে গেইছে। আজিৰ বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়, আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
বি:দ্ৰ: উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।
হ্যাসাৰ
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ ৰাজবংশী সমাজেৰ কৰ্মব্যবস্থা গুলাৰ ভিতিৰা হ্যাসাৰ একেনা অন্যতম ব্যবস্থা। বিনা শৰ্তত কাৰো কাজোত সহায়-সহযোগ কৰাটায় হ্যাসাৰ। পাইট দিলে যেমন পাইটালগুলাৰ সাথে আউগান কথাবাৰ্তা থাকে, খাওয়া-দাওয়াৰ ব্যবস্থা থাকে, হ্যাসাৰেৰ বেলা বোল এমন নাহয়। হ্যাসাৰ এমনে এমনে দিবাৰ পায় বা খাওয়া-দাওয়াৰ হাল্কা ব্যবস্থা থাকিৰো পায়। ইটা নিৰ্ভৰ কৰে মাড়েয়াৰ উপুৰাত। কাজটা বৰো হৈলে একদিন খোয়ৰো পায়, কিন্তুক খাওয়াটা এটি পধ্যান কথা নোঞায়। তা ছাৰাও, হ্যাসাৰ হঠাৎ কৰি যোগ দেওয়া কৰ্মব্যবস্থা। যেমন, কাও কুনো একটা কাজ কৰিৰ নাইগছে আৰ তোমাৰা ঘাটা দিয়া যাবাৰ নাইগছেন। দেখিলেন ঐ মানষিটা কাজটা কৈৰতে অসুবিধা হৈছে, তখন উঞায় ডেকেৰ পায়--"অই ফল্লা! অল্প হ্যাসাৰ দে তো ৰে।" তখন উয়াৰ কাজটাত সহায় কৰি দেওটাক কৈবে "হ্যাসাৰ"। অবশ্যে কুনো কুনো কাজেৰ বেলা মাড়েয়া জনে হ্যাসাৰেৰ কথা আউগান জানেৰো পায়। এই হ্যাসাৰেৰ মৈধ্য দিয়া কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাঝোত মিলা-মিসা, ভাতৃত্ববোধ আৰো দায়িত্ববোধ পৰকাশ পায়।
শিবেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল : একঝন হাৰেয়া যাওয়া কোচ-ৰাজবংশী
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ একজন বিশিষ্ট সাহিত্যিক, সাংবাদিক, সংগীতপেৰেমী মানষি হৈল শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল। আসোলতে মানী মণ্ডল আছিল একজন সমাজসেবক, গায়ক, অভিনেতা, লেখক আৰ একজন বিশিষ্ট গবেষক। উমাৰ জন্ম হয় 1907 সনোত আসামেৰ ধুবুৰী জিলাৰ কৈমাৰী গেৰামেৰ দ্বিতীয় খন্ডত। কিন্তুক কৰ্মেসূত্ৰে উমৰা বাস কৰিছিলেক গৌৰিপুৰত। 1952 সন থাকি উমৰা গৌৰিপুৰত স্থায়ীভাবে থাকিৰ ধৰে। গৌৰিপুৰত থাকি উমৰা ৰাজবংশী/কামতাপুৰী ভাষা নিয়া ঢেইল্লা নেখা-নেখি কৈৰছিলেক। এই জাতিৰ ভাষা-সংস্কৃতি নিয়া উমৰা অসমীয়া আৰ বাংলাত ভাষাত মেল্লা প্ৰবন্ধ, গল্প আৰ কবিতা নেখিছিল। কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল উমাৰ বেশিভাগ জিনিস এলা হাৰে গেইছে। আৰ যে কয়খোনা আছে সেইলাও হাৰে যাওয়াৰ মতোন।
শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল সম্পাদিত পত্ৰিকা কয়খান হৈল--
1. গুৱাহাটীৰ আইন কলেজত পঢ়ি থাকা সময়ত বাংলা ভাষাত "আৰ্ঘ্য" নামেৰ এখান পত্ৰিকা সম্পাদনা কৰে।
2. 1944 থাকি 1946 সন, মানে পৰায় দুই বছৰ ধৰি "গণসেবক" নামেৰ আৰ এখান পত্ৰিকা পৰকাশ কৰে।
3. উমাৰ সৌগ চাইতে জনপ্ৰিয় কাজ হৈলেক 1967 সনেৰ 16 জুলাইত থাকি পৰকাশ পাওয়া এখান দ্বিভাষিক (অসমীয়া-বাংলা) বাৰ্তালোচনী "প্ৰান্তবাসী"। পত্থমে এই বাৰ্তালোচনীখান পষেকীয়া (15 দিনীয়া) আছিলেক। পৰে মাইনষেৰ ব্যাপক আগ্ৰহ দেখি সাপ্তাহিক হিসাবে পৰকাশ কৰে দুই বছৰ পৰ থাকি মানে 1969 সনেৰ 16 জুলাই থাকি। 1983 সনোত এইখান বন্ধ হয়।
উমৰা নেখা বইগুলা হৈল---
1. পল্লিগীতি (1954), নেখিছে বাংলাত;
2. জাগো ক্ষত্ৰিয় (সন জানা নাই);
3. সুবচনীৰ ব্ৰাতমোচন (সন জানা নাই), নেখিছে কামতাপুৰী/ৰাজবংশী ভাষাত;
3. ৰাজবংশী ক্ষত্ৰিয় জাতিৰ ইতিবৃত্ত (1972); নেখিছে অসমীয়াত;
4. গোৱালপৰীয়া লোকগীতৰ ৰূপৰেখা (নেখা সময় 1966, পৰকাশ পায় 1996 সনোত মৃত্যুৰ পাছোত)।
5. গোৱালপৰীয়া ভাষাৰ ব্যাকৰণ (অপ্রকাশিত, গুৱাহাটীৰ এক প্ৰকাশনে পাণ্ডুলিপি গাইপ কৰি দেয়)
উমৰা ঐ সময়ত সাহিত্য আৰ সাংবাদিক জগতত ঝেগুলা অবদান ৰাখে তাৰ বাদে তলোত দেওয়া সন্মানগুলা লাভ কৈৰছে---
1. সাংবাদিকতা আৰো সমাজেৰ ফিতি থাকা উমাৰ অবদানেৰ বাদে 1988 সনোত গুৱাহাটীৰ পত্থম বাৰ্ষিক অধিৱেশনত "সদৌ অসম ক্ষুদ্ৰ বাতৰি কাকত সন্থা"ত থাকি এখান প্ৰশস্তিপত্ৰ আৰ পাচ হাজাৰ টাকাৰ চেক লাভ কৰে।
2. উমাৰ সাহিত্য কৃতিৰ বাদে পশ্চিমবংগেৰ এক সাহিত্যি সংগঠন থাকি "সাহিত্য বিনোদ" উপাধি লাভ কৈৰছিলেক।
3. তা ছাৰাও বিভিন্ন সংগঠনত সভাপতি, সম্পাদক হিসাবে কাজ কৈৰছিলেক।
এই মহান মানষিটা পৰলোক গমন কৰে 1989 সনেৰ 3 মেত। এই মহান মানষিটাৰ উপুৰাত উল্লেখ কৰা জিনিসগুলা যুদি সংৰক্ষণ কৰা গেইলেক হয়, তাইলে সাচাই আমাৰ কোচ ৰাজবংশী জাতিটাৰ মেল্লা তথ্যও উদ্ধাৰ কৰা গেইলেক হয়।
কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ একজন বিশিষ্ট সাহিত্যিক, সাংবাদিক, সংগীতপেৰেমী মানষি হৈল শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল। আসোলতে মানী মণ্ডল আছিল একজন সমাজসেবক, গায়ক, অভিনেতা, লেখক আৰ একজন বিশিষ্ট গবেষক। উমাৰ জন্ম হয় 1907 সনোত আসামেৰ ধুবুৰী জিলাৰ কৈমাৰী গেৰামেৰ দ্বিতীয় খন্ডত। কিন্তুক কৰ্মেসূত্ৰে উমৰা বাস কৰিছিলেক গৌৰিপুৰত। 1952 সন থাকি উমৰা গৌৰিপুৰত স্থায়ীভাবে থাকিৰ ধৰে। গৌৰিপুৰত থাকি উমৰা ৰাজবংশী/কামতাপুৰী ভাষা নিয়া ঢেইল্লা নেখা-নেখি কৈৰছিলেক। এই জাতিৰ ভাষা-সংস্কৃতি নিয়া উমৰা অসমীয়া আৰ বাংলাত ভাষাত মেল্লা প্ৰবন্ধ, গল্প আৰ কবিতা নেখিছিল। কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল উমাৰ বেশিভাগ জিনিস এলা হাৰে গেইছে। আৰ যে কয়খোনা আছে সেইলাও হাৰে যাওয়াৰ মতোন।
শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল সম্পাদিত পত্ৰিকা কয়খান হৈল--
1. গুৱাহাটীৰ আইন কলেজত পঢ়ি থাকা সময়ত বাংলা ভাষাত "আৰ্ঘ্য" নামেৰ এখান পত্ৰিকা সম্পাদনা কৰে।
2. 1944 থাকি 1946 সন, মানে পৰায় দুই বছৰ ধৰি "গণসেবক" নামেৰ আৰ এখান পত্ৰিকা পৰকাশ কৰে।
3. উমাৰ সৌগ চাইতে জনপ্ৰিয় কাজ হৈলেক 1967 সনেৰ 16 জুলাইত থাকি পৰকাশ পাওয়া এখান দ্বিভাষিক (অসমীয়া-বাংলা) বাৰ্তালোচনী "প্ৰান্তবাসী"। পত্থমে এই বাৰ্তালোচনীখান পষেকীয়া (15 দিনীয়া) আছিলেক। পৰে মাইনষেৰ ব্যাপক আগ্ৰহ দেখি সাপ্তাহিক হিসাবে পৰকাশ কৰে দুই বছৰ পৰ থাকি মানে 1969 সনেৰ 16 জুলাই থাকি। 1983 সনোত এইখান বন্ধ হয়।
উমৰা নেখা বইগুলা হৈল---
1. পল্লিগীতি (1954), নেখিছে বাংলাত;
2. জাগো ক্ষত্ৰিয় (সন জানা নাই);
3. সুবচনীৰ ব্ৰাতমোচন (সন জানা নাই), নেখিছে কামতাপুৰী/ৰাজবংশী ভাষাত;
3. ৰাজবংশী ক্ষত্ৰিয় জাতিৰ ইতিবৃত্ত (1972); নেখিছে অসমীয়াত;
4. গোৱালপৰীয়া লোকগীতৰ ৰূপৰেখা (নেখা সময় 1966, পৰকাশ পায় 1996 সনোত মৃত্যুৰ পাছোত)।
5. গোৱালপৰীয়া ভাষাৰ ব্যাকৰণ (অপ্রকাশিত, গুৱাহাটীৰ এক প্ৰকাশনে পাণ্ডুলিপি গাইপ কৰি দেয়)
উমৰা ঐ সময়ত সাহিত্য আৰ সাংবাদিক জগতত ঝেগুলা অবদান ৰাখে তাৰ বাদে তলোত দেওয়া সন্মানগুলা লাভ কৈৰছে---
1. সাংবাদিকতা আৰো সমাজেৰ ফিতি থাকা উমাৰ অবদানেৰ বাদে 1988 সনোত গুৱাহাটীৰ পত্থম বাৰ্ষিক অধিৱেশনত "সদৌ অসম ক্ষুদ্ৰ বাতৰি কাকত সন্থা"ত থাকি এখান প্ৰশস্তিপত্ৰ আৰ পাচ হাজাৰ টাকাৰ চেক লাভ কৰে।
2. উমাৰ সাহিত্য কৃতিৰ বাদে পশ্চিমবংগেৰ এক সাহিত্যি সংগঠন থাকি "সাহিত্য বিনোদ" উপাধি লাভ কৈৰছিলেক।
3. তা ছাৰাও বিভিন্ন সংগঠনত সভাপতি, সম্পাদক হিসাবে কাজ কৈৰছিলেক।
এই মহান মানষিটা পৰলোক গমন কৰে 1989 সনেৰ 3 মেত। এই মহান মানষিটাৰ উপুৰাত উল্লেখ কৰা জিনিসগুলা যুদি সংৰক্ষণ কৰা গেইলেক হয়, তাইলে সাচাই আমাৰ কোচ ৰাজবংশী জাতিটাৰ মেল্লা তথ্যও উদ্ধাৰ কৰা গেইলেক হয়।
কেচ্চা : ব্যাঙেৰ হুকা ধৰি যাওয়া
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
এখান গেৰামোত একঝন মানসি ভাৰি দিয়া মাছ মাৰিৰ ধৈৰছে। সেদিন উয়াৰ ভাৰিত কোনো মাছে নাপৰে, খালি পৰে ব্যাঙ। বুঢ়া ৰাগ খায়া ঐ ব্যাঙগুলাকে বাড়ী নিয়া গেইল আৰ উয়াৰ মাইয়া বুঢ়ীক কৈল, "বুঢ়ী, আজি ব্যাঙে খামো। ব্যাঙে ভাজি কৰ, ব্যাঙে ঝোল কৰ।" বুঢ়ী বুঢ়াৰ কথা শুনি ব্যাঙগুলাক কোট-বেচা কৰিৰ নাগিল। তাৰে ভিতিৰা একেনা ব্যাঙ ঝাপ্পে যায়া বান্নীৰ তলোত নুকাইল। বুঢ়ী ব্যাঙ কোটা শেষ কৰি জাবুৰা-জাকোন গুলা সামটিবাৰ বাদে বান্নী আনিৰ যায়া দেখে একেনা ব্যাঙ ওটি আছে। ব্যাঙ নিজাৰ বিপদ বুঝি বুঢ়ীক মাও দায় দিয়া কৈল--" মাও মাও মোক মাৰিস না। মুই এলায় বাবাৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাইম।" বুঢ়ী মনে মনে কয় 'ভালে হৈল'। বুঢ়াৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাওয়া মানষি একঝন পাওয়া গেইল। বুঢ়ী তখন হুকা, তামুক, ভুতি ব্যাঙেৰ কমৰোত বান্ধি বুঢ়া ঝেটে হাল বোয়েৰ নাইগছে ওটি পাঠে দিল।
ব্যাঙ হুকা-তামুক পিঠিত নিয়া তুৰুত তুৰুত কৰি ঝাপে ঝাপে আল্লী দিয়া যায়। ব্যাঙ তুৰুত কৰি ঝাপায় আৰ কয় "বাও বাও হুকাটা খাও, বাও বাও হুকাটা খাও।" এই কথা শুনি বুঢ়া চমকি উঠিল। কায়ৰে ওটা, হুকা-তামুকেৰ কথা কয়? বুঢ়া হাল থুইয়া আল্লীত উঠি দেখে একটা ব্যাঙ উয়াৰ জোনে হুকা আৰ তামুক নিয়া আইসছে। বুঢ়া তখন ব্যাঙেৰ থাকি হুকা-তামুক নিয়া আল্লীত বসি মনেৰ হাইসে হুকা টানিৰ ধৰে।
ঐ সম ৰাজাৰ ব্যাটা ধানবাৰী দিয়া আসিৰ ধৰে। এইটা দেখিৰ যে কায় ওটি হাল বোয়ায়। ব্যাঙ ৰাজাৰ ব্যাটাক দখি কয়--- "ধানবাড়ী দিয়া ঘাটা চাউলবাড়ী দিয়া ঘাটা, চওৰে ফেলাইম মাথাৰ পাকিৰি টালেয়া দেখাইম ঘাটা।" কথাটা শুনি ৰাজাৰ ব্যাটাৰ খিব ৰাগ উঠে। উঞায় ব্যাঙক ধৰি-বান্ধি বাড়ী নিয়া যায়। কেচেৰা ব্যাঙটা তখন ফিৰ কয়---"টেং টেটাৰ টেং, ৰাজাৰ ব্যাটিক নেং; ৰাজাৰ ব্যাটি ভাত আন্ধি দিবে মুকুৰ-মাকাৰ খাং।" এইটা কথা কয়া ব্যাঙ ওটি থাকি পালায়।
মাগন/নাগাল :
নমিতা বালা ৰায় (70) : কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
এখান গেৰামোত একঝন মানসি ভাৰি দিয়া মাছ মাৰিৰ ধৈৰছে। সেদিন উয়াৰ ভাৰিত কোনো মাছে নাপৰে, খালি পৰে ব্যাঙ। বুঢ়া ৰাগ খায়া ঐ ব্যাঙগুলাকে বাড়ী নিয়া গেইল আৰ উয়াৰ মাইয়া বুঢ়ীক কৈল, "বুঢ়ী, আজি ব্যাঙে খামো। ব্যাঙে ভাজি কৰ, ব্যাঙে ঝোল কৰ।" বুঢ়ী বুঢ়াৰ কথা শুনি ব্যাঙগুলাক কোট-বেচা কৰিৰ নাগিল। তাৰে ভিতিৰা একেনা ব্যাঙ ঝাপ্পে যায়া বান্নীৰ তলোত নুকাইল। বুঢ়ী ব্যাঙ কোটা শেষ কৰি জাবুৰা-জাকোন গুলা সামটিবাৰ বাদে বান্নী আনিৰ যায়া দেখে একেনা ব্যাঙ ওটি আছে। ব্যাঙ নিজাৰ বিপদ বুঝি বুঢ়ীক মাও দায় দিয়া কৈল--" মাও মাও মোক মাৰিস না। মুই এলায় বাবাৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাইম।" বুঢ়ী মনে মনে কয় 'ভালে হৈল'। বুঢ়াৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাওয়া মানষি একঝন পাওয়া গেইল। বুঢ়ী তখন হুকা, তামুক, ভুতি ব্যাঙেৰ কমৰোত বান্ধি বুঢ়া ঝেটে হাল বোয়েৰ নাইগছে ওটি পাঠে দিল।
ব্যাঙ হুকা-তামুক পিঠিত নিয়া তুৰুত তুৰুত কৰি ঝাপে ঝাপে আল্লী দিয়া যায়। ব্যাঙ তুৰুত কৰি ঝাপায় আৰ কয় "বাও বাও হুকাটা খাও, বাও বাও হুকাটা খাও।" এই কথা শুনি বুঢ়া চমকি উঠিল। কায়ৰে ওটা, হুকা-তামুকেৰ কথা কয়? বুঢ়া হাল থুইয়া আল্লীত উঠি দেখে একটা ব্যাঙ উয়াৰ জোনে হুকা আৰ তামুক নিয়া আইসছে। বুঢ়া তখন ব্যাঙেৰ থাকি হুকা-তামুক নিয়া আল্লীত বসি মনেৰ হাইসে হুকা টানিৰ ধৰে।
ঐ সম ৰাজাৰ ব্যাটা ধানবাৰী দিয়া আসিৰ ধৰে। এইটা দেখিৰ যে কায় ওটি হাল বোয়ায়। ব্যাঙ ৰাজাৰ ব্যাটাক দখি কয়--- "ধানবাড়ী দিয়া ঘাটা চাউলবাড়ী দিয়া ঘাটা, চওৰে ফেলাইম মাথাৰ পাকিৰি টালেয়া দেখাইম ঘাটা।" কথাটা শুনি ৰাজাৰ ব্যাটাৰ খিব ৰাগ উঠে। উঞায় ব্যাঙক ধৰি-বান্ধি বাড়ী নিয়া যায়। কেচেৰা ব্যাঙটা তখন ফিৰ কয়---"টেং টেটাৰ টেং, ৰাজাৰ ব্যাটিক নেং; ৰাজাৰ ব্যাটি ভাত আন্ধি দিবে মুকুৰ-মাকাৰ খাং।" এইটা কথা কয়া ব্যাঙ ওটি থাকি পালায়।
মাগন/নাগাল :
নমিতা বালা ৰায় (70) : কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
ভাদোৰ মাসেৰ ৰাজবংশী সংস্কৃতি : 'সিং'-এৰ বিয়াও
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একেনা ঐতিহ্যপূৰ্ণ মাস হৈল ভাদোৰ মাস। এই মাসোত কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত নানানটা লোক-সংস্কৃতি মালুম কৰিৰ পাই। যেমন, এইটা সময়তে মনসা বা বিষহৰি পূজা বাড়ী বাড়ী হয়; কোচ-ৰাজবংশীৰ পৰম্পৰাগত খাদ্য সুটকা-সিদল এই সময়তে বানায়, খাদ্যাভাস হিসাবে মানা ছ্যাকা, তালেৰ পিঠা এই সময়তে খাওয়া খায়; হেউতি খতিৰ শেষুয়া দিন এই ভাদোৰ মাসেই, তায় কিছু কৃষিকেন্দ্ৰিক লোকাচাৰো পালন কৰে ৰাজবংশী মানষিলা। ইয়াৰে ভিতিৰা একেনা লোক-বিশ্বাস হৈল 'সিং'য়েৰ বিয়াও। উয়াৰো ফিৰাণি দিন ভাদোৰ মাসেৰে তেৰ তাৰিখ।
সিং যাইবে শন মাসেৰ বাৰো দিন থাইকতে আৰ ফিৰি আসিবে ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ দিনোত। কুনো কুনো জাগাত এইটা বিশ্বাস আছে যে সিং যায় শন মাসেৰ সাংৰান্তিত। সিং বিয়াও কৰিৰ যায় পূব থাকি পশ্চিম পাকে। একেলায় কিন্তুক নাযায়, সাথোত থাকে গুবুৰি সাৰো, ঢাডোৰা সাৰো, কাউয়া আৰো নানান পখি-পয়াল। সগায় মাথাত কৰি কিছু নাহয় কিছু জিনিস উবি নিয়া যাইবে। কয়োঁ নিবে খৰি, কায়োঁ ত্যাল, কায়োঁ সাঙিভাৰ আৰো কাও দানেৰ জিনিস। সিং যখন বিয়া কৰিৰ যায়, তখন নিলুয়া দেওটা এমেস-ডেমেস কৰে, একফোটা-দুইফোটা বা ছিমছিমানি ঝৰিও পৰে। ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে সিংয়েৰ সাথোত ঝায় ঝায় গেইছে উমাৰ মাথা মুৰিয়া বা নাৰিয়া হৈবে, ছিলছিলা হৈবেই। সেইজোন্যে ভাদোৰ মাসেৰ বতৰত আমৰা পৰায় দেখি সাৰো পখিৰ মাথা নাৰিয়া হওয়া, ছিলছিলা হওয়া। বিশ্বাস আছে, ঝেটা পখি সিংয়েৰ বিয়াত খৰি নিয়া গেইছে উয়াৰ মাথা নাৰিয়া হৈছে, ঝায় ঝায় ত্যাল নিয়া গেইছে উমাৰ মাথা ছিলছিলা হৈছে; ইত্যাদি।
সিংয়েৰ খালি বিয়াও নাহয়, সিংয়েৰ ছাওয়াও হয় ঐ কয়দিনতে। আৰ এই ছাওয়াক কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা 'জাৰুয়া ছাওয়া' বুলিয়া কয়। সিং ঘুৰি আসিৰ সম সাথোত থাকিবে উয়াৰ জাৰুয়া ছাওয়া। ঐ সম নদীৰ পাৰোত কাশিয়াৰ ফুল ফুটে। জাৰুয়া ছাওয়া হাগিলে, মুতিলে কাশিয়াৰ ফুল দিয়া টিকা মুছি দিবে, ফুল হাতোত তুলি দিবে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে, জাৰুয়া ছাওয়া হাগিলে, মুতিলে বাড়ীৰ কাপোৰ-চোপৰত দাগ ধৰিবে। তায় কোচ-ৰাজবংশী বেটিছাওয়ালা ভাদোৰ মাসে ঢেকসো, বাকসো, টেৰাং থাকি কাপোৰ-চোপোৰ বাইৰ কৰি ৰৈদত শুকিৰ দেয়। ঝায় ঝায় কাপোৰ বাইৰ কৰিৰ নয়, তাৰ কাপোৰত খাটাং হাগাৰ দাগ ধৰিবেই। আৰ দাগ ধৰিলে হাজাৰ ঘোচলাইলেও বা ধুলেও উঠিৰ নয়।
সিং-এৰ ইটা ধাৰণাৰ নগত কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত একেনা খাদ্য পৰম্পৰাও আছে। সিং জাৰুয়া ছাওয়া ধৰি ফিৰি আইসাৰ আগোত মানা ছ্যাকা খাওয়া খায়। কাৰণ সিং ফিৰি আসি জাৰুয়া ছাওয়াটাক মানাৰ থোপতে ৰাখিবে। আৰ তখন থাকি মানা খাইলে স্বাদ পাওয়া যাবাৰ নয়; মুখত মানা বালাউ-বালাউ কৰি ধৰিবে। সেইজোন্যে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা সগায় সিং ঘুৰি আইসাৰ আগতে মানা ছ্যাকা সিদল-সুটকা দিয়া মনেৰ হাউসে খায়।
কোচ-ৰাজবংশী কিষ্যান মানষিলাৰ মাঝোত এই বিশ্বাস চালু আছে যে, ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ তাৰিখেৰ ভিতিৰা ৰোয়াগাৰা কামাই শেষ কৰা খাইবে, সিং ঘুৰি আইসাৰ পৰে আৰ ৰোয়াগাৰা যাবাৰ নয়, ভুঁইত গুজি দেওয়া চলিৰ নয়। সিং ঘুৰি আইসাৰ পৰে ৰোয়া গাৰিলে ধানেৰ খেতি ভাল হবাৰ নোমায়। ফিৰ নিয়াম আছে, সিং ফিৰি না আইসা পৰ্যন্ত বান্নী কাটি আনা নাযায়। বিশ্বাস সিং না আইসা পৰ্যন্ত বান্নী শক্ত নাহয়; কাও যুদি সিং আইসাৰ আগোতে বান্নী কাটে, তাইলে উমাৰ বান্নী নেলপেলা হৈবে। জাৰ আইসে সিং-এৰ গিজ্জনতে।
সিং-এৰ এই গল্ফখান কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ সৌগঠেই চালু আছে। আসাম, পশ্চিমবংগ, নেপাল, বিহাৰ আৰ বাংলাদেশেৰ সৌগ কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ভাদোৰ মাস পৰিলে সিং-এৰ লোক-কথাৰ খেও ধৰি বাড়ীৰ খেতা-কাপোৰ থাকি কৃষিকাজ পৰ্যন্ত গোটে নেয়। এইটা আসোলতে কোচ-ৰাজবংশীৰ লোকপুৰাণ, লোক-বিশ্বাস বা একধৰণেৰ মিথ বুলিয়া পৈতান যাবাৰ পাই।
খেও :
1. ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা।
2. নাগাল : নমিতা বালা ৰায় (70), কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
Subscribe to:
Posts (Atom)