হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
উৎসব আৰ খাদ্যৰ মাঝত একেনা নাচোৰবান্ধা সম্বন্ধ আছে। পূজা-পাৰ্বন আৰ প্ৰসাদেৰ মাঝত যেমন একেনা ধৰ্মীয় গোন্ধ থাকে, তেমন কৰি সৌগ উৎসবেৰ সাথোত ধৰ্মেৰ ভাবনা থাকাটা জৰুৰী নোমায়। কতলা উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক (যেমন হুলি, দিবালী এইলা), কতলা ফিৰ কৃষিকেন্দ্ৰিক। কিন্তুক উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক বা কৃষিকেন্দ্ৰিক ঝেটায় না হৌক ক্যানে উৎসবেৰ সাথে একেনা খাদ্যাভাস থাকেই। আৰ এই উৎসবেৰ সাথোত জৰেয়া থাকা মানষিলাৰ ধৰ্ম, সমাজ জীবন যেকুনোভাবে ফুটি উঠিবেই। উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া জানা যায় উমাৰ সমাজ, জীবন-ধাৰণ, লোকাচাৰ, কৃষিজীবন আৰো নানানটা। তা ছাৰাও, উৎসবেৰ সাথে জনগোষ্ঠীয় খাদ্যাভাসো জৰেয়া আছে। উৎসবীয় খাদ্য থাকি যেমন একপাকে একনা জনগোষ্ঠীৰ নৃগোষ্ঠীক পৰিচয় পাওয়া যায়, তেমনে কৰি আৰ একপাকে ঐ জনগোষ্ঠীটাৰ নৃতাত্ত্বিক আৰো ঐতিহাসিক পৰিচয়ো পাবাৰ পাই। কাজেই উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া জিনিসগুলাও সাধাৰণ কৃষিজীবী মানষিলাৰ নিজস্ব জনগোষ্ঠীয় খাদ্য-সংস্কৃতিত থাকিয়াই বিৰি আইসে। সেইজৈন্যে দেখা যায়, উৎসবেৰ খাবাৰ-দাবাৰ গুলা সম্পূৰ্ণ লৌকিক পদ্ধতিতে বানা হয়। আমাৰ চাৰিওপাকে ফটকৰি নাগাল পাওয়া প্ৰাকৃতিক জিনিসগুলা আৰ ঐ সিজানোত (season) কৃষিত থাকি সিজ্জি আইসা জিনিসোক নিয়াই উৎসবীয় খাদ্য তৈয়াৰ হয়। অবশ্যে এটি আমাৰ নিজস্ব খাদ্যাভাসে বেসি কৰি আদৰ পায়।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ বসন্ত কালত পালন কৰা উৎসবগুলাৰ ভিতিৰা বিষুয়া একটা খিব জনপ্রিয় উৎসব। এই উৎসব কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ জাতীয় উৎসব। দেশভাগ আৰ ৰাজ্য হাৰাৰ বেদনা নিয়াও, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ছিন্নভিন্ন হৈলেও, সগায় বাড়ী বাড়ী নিজাৰ জাতীয় উৎসব বিষুয়া পালন কৰে। নেপালত ইটাক "শিৰুয়া বিষুয়া" (শিৰুয়া-পাবনি) আৰো বাংলাদেশেৰ নেচুৰা কোচ-ৰাজবংশীগুলা বিষুয়া বুলিয়েই পালন কৰে। এই দুই দেশোত বিষুয়াক যে নামোতে পালন কৰা নাহৌক ক্যানে উৎসবীয় খাদ্যাভাসটা পৰায় একেই আছে। আৰ এপাকে আসামোত বিহুৰ অগ্ৰাসনতো বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ তেমন কুনো ৰদবদল হয় নাই। উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশীগুলাও বিষুয়াক পালন কৰে সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। কিন্তুক আসামোত যেমন এলা বাড়ীৰ বিষুয়া ধুমধাম কৰি আসোৰত পালন কৰা হয়, তেমন কৰি বোল উত্তৰবঙ্গত দেখা নাযায়। ত্যাঙো বাড়ী বাড়ী বিষুয়া পালন কৰাত উত্তৰবঙ্গ আৰ আসামেৰ মানষিলা কুনো পাক থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। বিষুয়াৰ দিনত ভাজাভুজা বা ভুৰভুৰাত থাকি ধৰি সৌগ নাকাণ খাদ্য পৰায় সৌগ ঠাকাৰ কোচ-ৰাজবংশীয়ে একে মতন কৰি খায়।
বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ আলোচনা কৰিৰ গেইলে পইলাতে বিষুয়া সম্পক্কে কিছু কথা জানা দৰকাৰ। কিন্তুক হিটা নিয়া আৰ নয়া কৰি কবাৰ কিছুই নাই। বিষুয়া খালি ৰাজবংশীৰে নাহয়, গোটাল অবিভক্ত কামতাপুৰী বাসীৰ জাতীয় উৎসব। সগায় জানে, বিষুয়া পালন হয় সাত দিন ধৰি। তায় বিষুয়াক "সাত বেষমা" বুলিয়া কওয়া হয়। চৈত মাসেৰ সাংৰান্তি থাকি বৈশাখ মাসেৰ ছয়দিন পৰ্যন্ত বিষুয়া উৎসব পালন কৰা হয়। এই সাতদিনোত সাত বিষুয়া পালন কৰা হয়, যেমন-- গৰু বিষুয়া, মানুষ বিষুয়া, গুষ্ঠি বা সাগাই বিষুয়া, সাতশাকী বিষুয়া, বাহো বিষুয়া, শিকাৰ বিষুয়া আৰ দেও বিষুয়া। এঙকৰি পুৰা সাতদিন চলে আৰ এই সাতদিনোত কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা নানানটা বিষুয়াৰ খাদ্যৰ স্বাদ নেয়। বিষুয়াৰ সময়ত জনগণেৰ মাঝত নানানটা আচাৰ ৰীতি-নীতিত বিষমাও দেওয়া, শাতশাকী খাওয়া, আঠাকড়াই, দৈ-চিৰা আদি খাওয়া, সাতৰস খাওয়া, পন্তা খাওয়া, সাত তিতা খাওয়া, শিকাৰ কৰা, ভোজ ভাত খাওয়া--- হিলা পৰম্পৰাগত নীতি-নিয়াম মানি চলা হয়।* এই খাদ্যগুলাকে "বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া" বুলিয়া এটি আলোচনা কৰা হৈছে।
বিষুয়াৰ দিনটা বউনি হয় সাকালে সপ্ত তিতা ৰস খায়া। এই সপ্ত তিতাক থাউকাতে সপ্তৰস বা তিতা-কসা-ৰস বুলি কওয়া হয়। চৈত সাংৰান্তিৰ দিন, মানে বেষমাৰ দিন সগায় বেহানে তিতা-কসা-ৰস খায়। এই তিতা-কসা-ৰস ঝেলা জিনিস দিয়া গঢ়া হয় ঐলাক তিতা-কসা বুলিয়া কয়। সপ্তৰস বানেৰ গেইলে নিমাৰ পাতা, আনাৰসেৰ মাইঞ্চা, কানসিসা, বাসকা পাতা, বেতেৰ মাজিৰ পাতা, নৰসিংহ, দুবা, কুশিৰ ৰস, ভাটিকুশিৰ ৰস আৰো কাচা হলদি এগিলা কম-বেসি কৰি মিসল কৰিয়া অৰ থাকি যতলা ৰস বিৰায় তাকে তিতা-কসা-ৰস কয়। বিশ্বাস আছে, এই ৰস খাইলে সাপে না কামৰায়। তা ছাৰাও, শুড়িমালাৰ ফুল-পাতা, শেফালি ফুলেৰ ৰস, চিৰতাৰ পাতা এমন কৰি কয়েক নাকাণ তিতা পাতা খাওয়া নিয়াম। ফিৰ বোলে বিস্তিৰ ফলো খাওয়া নাগে; এতে জ্বৰজাৰি না হয়। এঙকৰি তিতা জিনিস খায়া কোচ ৰাজবংশীলা পুৰানী বছৰক বিদায় দেয় আৰ নৌতন বছৰত যাতে কুনো অসুখ-বিসুখ না হয় সেই বাদে গাও সুস্থ আখে।
বিষুয়াত পিঠা খাওয়াৰ তেমন কুনো নিয়াম নাই। বেষমাত নাড্ডু বানায়, দৈ-চিড়াও খায়; কিন্তুক এই উৎসবত পিঠাৰ ব্যবস্থা নাথাকে।** আঠকাৰাই, ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা খাওয়া নাগিবেকে। কুনোঠে আৰো ছাতু খায়। ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় উমাৰ "ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা" বইখানোত এই সম্পক্কে থাউকাতে সৌগ কথা নেকিছে। উমৰা কৈছে---
"ৰাজবংশী গাৰোস্থৰঘৰ বিষুয়াৰ দিনোত দুফোৰসম সাধাৰণভাবে ভাত না খায়। নিয়াম মতে খায় ভাজাভূজা বা আঠকাৰাই। ভাজাভূজা হোইল চুৰা ভাজা। তাৰে নগদ শুকাতি, নিম আৰো শেফালী গছেৰ পাত ভাজা কৰি খায়; ভাজাভূজা নগদ মিসি দেয় আম, আমেৰ কুশি, নোটকো, কেশুৰ, সেমাস (খিৰা), খৰমুঞ্জা, তেলমূল, বুট আৰো নানা কিচিমেৰ ঐটা বতৰেৰ নয়া ফল। পত্থম গাস চবেয়া বাড়ীৰ চাইৰটা সুলকিত অগলে ফেলে দিবাৰ নিয়াম। পশ্চিমবঙ্গৰ মালদাহ জিলাত ৰাজবংশীলা ভাজাভূজা বদলে ছাতু খায়। খোয়াৰ আগত ঠাকুৰোক গতান দেয়। তাক কয় "ছাতুবাড়ান"। কোকৰাঝাৰ জিলাৰ মদাসী ৰাজবংশী সমাজোত নিয়াম আছে বিষুয়াৰ দিন আঠকাৰাই ডাখাচিৰা (চাউলচিৰা) তিলেৰ নাৰু, বৰ্ণি চাউলদি বানা সিমা (টোপলা ভাত) খাবাৰ নিয়াম। তাৰে সাথোত পূৰ্ব-পুৰুষগিলাক আগবাড়ে দিবাৰ নাগে সিমা। দোতমা এলেকাত দুফুৰে ভাজাভূজা/আঠকাৰাই খালে নগতে সাতশাগি দিয়া ভাত খোয়াৰ নিয়াম আছে। অসমেৰ কোকৰাঝাড় শক্তি আশ্ৰমোত এইদিন ভাজাভূজা নগদ খায় আঠকাৰাই, মাটিকালাই, ঠাকুৰী কালাই, কুল্টিকালাই, তিল, বুট। উত্তৰ দিনাজপুৰ জিলাৰ উতোৰ টুঙিদিঘিৰ (আলতাপুৰ) পলিয়া ৰাজবংশী মানষিলা বিষুয়াৰ দিন মুণ্ডি (চাউলভাজা) খায়।"***
গৰু বিষুয়াৰ দিনতে বুকুনী খায় কোচ ৰাজবংশীলা। এই খাবাৰ কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত দেখা গেইলেও গৌৰিপুৰ অঞ্চলত কিন্তুক দেখা নাযায়। বুকুনী ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একনা স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস। বুকুনী বানাৰ গেইলে পইলাতে বন্নিধান নাগে। বন্নিধানক জলত কয়দিন ভিজি থোয়া খায়, পৰে ওটি থাকি বিৰ কৰি গাজ না সিজ্জা পৰ্যন্ত আন্ধাৰ কোঠাত ঢাকি ৰাখা নাগে। ধান ভুটকি বিৰাইলে বিৰ কৰি আনি ৰৈদত ঝনঝনা কৰি শুকি তোলা খায়। তাৰ পাছত উৰুনত ভুকিয়া চাউল বিৰ কৰি সেই চাউলক ফিৰ গুৰা কৰি "পিঠালি" বানে নেওয়া নাগে। ইটাৰ পৰে বিত্ৰি ধানেৰ আলোয়া চাউলেৰ ভাত আন্ধিয়া ঠাণ্ডা হবাৰ পাছোত পিঠালিৰ সাথে ভালকৰি মাখি-সানি নিয়া নয়া হাড়ীত ভৰেয়া থোয়। এই ভাত-পিঠালি মিসলিখোনা সেকা কলাৰ পাত দিয়া ঢাকি থোয় আৰ হাড়ীৰ মুখখান বান্ধি থোয়। এঙকৰি দুই-দিন দুই-ৰাতি থাকে। এই দুই-তিন দিনীয়া বাসিয়া ভাত-পিঠালিৰ মিসলিকে বুকুনী বুলি কওয়া হয়।**** কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা গৰু বিষুয়াৰ দিন গৰুক গাও ধোয়াৰ পৰে নুন, মিঠাই, চিড়া-মুড়ি মিসিলিয়া বুকুনী খায়। উমাৰ বিশ্বাস যে, বুকুনী খাইলে গাও আৰো আত্মা ঠাণ্ডা থাকে।
আলিপুৰদুয়াৰ ব্লকেৰ কুমাৰ গ্ৰাম দুয়াৰেৰ হুত্তি ফিৰ বাশেৰ থুৰিত ভৰেয়া বিষুয়াৰ দিনোত ভাত খাওয়া নিয়াম আছে। হিটা কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত খাওয়া সিমা ভাতেৰ মতো পৰায়। বিষুয়াৰ দিনত কাও কাও পাতৰা খায়। পাতৰা বা পাতাও এক নাকাণ পোৰা বা ভত্তা জাতীয় খাদ্য। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা কতলা জিনিসোক কলাৰ পাতত মেৰেয়া আগুনোত পুৰি বা ভত্তা দিয়া খায়। কলাৰ পাতত এঙকৰি মাছ, শাকসবজি পুৰি খাওয়াকে পাতৰা বা পাতাও বুলিয়া কয়। যেমন-- মাছ পাতৰা, কচু পাতৰা, বাসকা পাতৰা, শুকাতি পাতৰা ইত্যাদি। কলাৰ পাতত শাকসবজি বা মাছেৰ সাথে অসুন, পিয়াঁজ, মৰুচ মিসিলি এক সাথে বান্ধি ধান খেৰ, কাউনিৰ খেৰ বা তুষেৰ আগুনেৰ ভিতিৰা ভৰেয়া পোৰা দিলে পাতাও তৈয়াৰ হয়। কাও কাও আগোত জিনিসগুলা ভত্তা কৰি পৰে নুন-তেল, মৰুচ, পিয়াঁজ, অসুন মাখি ভাত দিয়া খায়। বিশ্বাস আছে যে, কচুৰ পাতাও খাইলে অক্ত বাঢ়ে আৰ ছাফা হয়।
বিষুয়া খাওয়াগুলাৰ ভিতিৰা আৰ একেনা অনিবাৰ্য খাদ্য হৈল সাতশাক। বিষুয়াত সাতশাক খাওয়াৰ নিয়াম। বৈশাখ মাসেৰ তৃতীয় দিনত সাতশাক খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে এই দিনটাক "সাতশাকী বিষুয়া" বুলি কওয়া হয়। সাতশাক খাওয়াৰ পৈতানে চেংৰীগুলা বেহানে উঠি দল বান্ধি শাক তুলিৰ যায়। উমৰা আমোদ-স্ফূৰ্তি কৰি শাক তুলিৰ সময়ত নানানটা বিষুয়াৰ গান টানে। তাৰ ভিতিৰাত কয়খোনা উল্লেখ কৰাৰ মতো গান হৈল---
(ক) আইসো ৰৈ চেংৰীগুলা
শাক তুলিবাৰ যাই।
শাক তুলিতে শাক তুলিতে
মামাৰ বাড়ী যাই।
........................।
(খ) ঝ্যালা শাক তোলং মুইৰে
স্যালা কালা বাজায় বাশী।
আৰে বাঁশীৰ সুৰ খসিয়া পৰেৰে
তবু কালা বাজায় বাঁশীৰে।
শাক তুলিয়া আছং মুইৰে
কালা মোক ভুলকিয়া চায়ৰে।
.......................................।
(গ) নাল মাটি বথুয়া শাক,
আগাল ঝিলমিল কৰে।
আমাক দেখিয়া খুদনা শাকে
গোলায় ধৰিয়া কান্দে।
আজি খুদনা শাক
ভাজা খাবা নাগে।
বিষুয়াৰ শাক খাওয়াৰ নিয়াম বোল সৌগঠে আছে। ঝেটে ঝেটে কোচ ৰাজবংশী মানষি আছে ওটি ওটিয়ে বিষুয়াৰ দিনত শাক ভাজি বা ঝোল খাইবেকে। কিন্তুক শাক খাওয়াৰ নিয়ামটা বিচিত্ৰ আৰো আমোদজনক। জাগা বিশেষে শাক খাওয়াৰ নিয়ামটাও ৰদবদল হয়। কাও কাও বৈশাখেৰ পহেলা দিনতে সাত শাক খায়। কিছু অঞ্চলত সাংৰান্তিৰ দিনতে, মানে গৰু বিষুয়াৰ দিনতে শাক খায়। কুনোঠে সাত শাক, কুনোঠে বাইশ শাক খাওয়া নিয়াম। পশ্চিম আসামোত সাতমিসলি শাক খাওয়াটায় নিয়াম, নেপালতো সাত শাক ভাজি বা ঝোল খাওয়া নিয়াম আছে (In Rajbanshi society there is the most popular custom of eating seven sagi on the Bisawa day..)।***** ওপাকে ফিৰ বাংলাদেশেৰ ৰংপুৰ আৰ কোচবিহাৰেৰ কোচ ৰাজবংশীলা বাইশ জাতেৰ শাক আন্ধি খায়।****** কুনোঠে শাকগুলা একসাথে আন্ধি খায়, কুনোঠে ফিৰ আলদা আলদা কৰি আন্ধে (যেমন, কোচবিহাৰেৰ কিছু অঞ্চল)। বিষুয়াত সাধাৰণতে ঝিলা শাক খাওয়া হয় ঐলা হৈল--- কোষ্টা শাক, মেৰা শাক, ঢেকীয়া, বথুয়া, খুদনা বা গাই খুৰিয়া, ডাঙা, কমলু বা কলমী, হেলেঞ্চা, ঢোলা মানিমুনি, কানসিসা, পূৰ্ণ নাফা, বামনী শাক, পদিনা, নাউ-কুমৰা শাক, কচু, গন্ধভেজাল, ঘিনাতিতা আৰো মেল্লা শাক খায় কোচ ৰাজবংশীলা। কোকৰাঝাৰ জিলাত শাকক শুকিয়া "শুকাতি খাৰালি" গঢ়েয়াও খায় বিষুয়াৰ দিনত।
নেপালত সাত নাকাণ শাকেৰ ঝোল বাসিয়া ভাতেৰ সাথে মিসিলি ৰাখি বৈশাখেৰ পত্তম দিনতে খায়। হুত্তি নিয়াম আছে বৈশাখ মাসেৰ পহেলা দিনতে ভাত বাসিয়া কৰি থুইয়া পৰেৰ দিন সাত শাক দিয়া পন্তা খাওয়া খায়।******* হিলা নিয়াম ভাৰতেৰ পশ্চিমবঙ্গ আৰো আসামতো আছে। পশ্চিমবঙ্গেৰ জলপাইগুড়ি, দাৰ্জিলিং, উত্তৰ-দক্ষিণ দিনাজপুৰ আৰো কোচবিহাৰেৰ কুনো কুনো অঞ্চলত চৈতেৰ ভাত পন্তা কৰি বৈশাখ মাসেৰ বেহানত খায় কোচ ৰাজবংশীলা। আৰ এপাকে কোকৰাঝাৰেৰ দোতমা অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী মানষিলা চৈতেৰ ভাত বাচিলে ফ্যালে নাদে; উমৰা ঐলা ভাতত শুকাতি দিয়া থোয় আৰ পৰেৰ দিন খায়। সাতশাকী বিষুয়াৰ দিন কোকৰাঝাৰ জিলাৰ কুনো কুনো জাগাত কলাৰ চোম্সা খাওয়াও দেখা যায়। শাকত থাকি মেল্লা উপকাৰ হয়। সেইজৈন্যে বিষুয়াত শাক খাওয়াটাক পৰোক্ষভাবে এক নিয়ামত পৰিণত কৈৰছে ৰাজবংশী সমাজে। এটি একনা প্ৰবাদো আছে---
মাংসে মাংস বৃদ্ধি
ঘিউয়ে বৃদ্ধি বল।
দুধে বীৰ্য বৃদ্ধি
শাকে বৃদ্ধি মল।
বিষুয়াত শাক খাওয়াৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও আছে। বিষুয়াত সাতশাক খাইলে দেহাৰ বিষ কমে, বেটিছাওয়া আৰ বেটাছাওয়া মানষিলাৰ নানান কিচিমেৰ অসুখ ছাৰে। যেমন, হেলেঞ্চা শাক খাইলে হাত-ঠেঙেৰ ঝালানি ছাৰে, অক্তদোষ আৰ চৰ্মৰোগ ছাৰে, মুখেৰ ৰুচিও ভাল হয়। পদিনাও মুখেৰ ৰুচি ভাল কৰে, অক্ত ছাফা কৰে। পূৰ্ণ নাফা খাইলে মোতাৰ জ্বালা ছাৰে; তায় গাও ঠাণ্ডা থাকে। কানসিসা গাৰ বিষ কমায় আৰ অক্ত বাঢ়ায়; কমলু শাকো অক্ত বাঢ়ায়। মেৰা শাকে কিৰমি নাশ কৰে। বামনী শাক স্মৃতি শক্তি বাঢ়ায়। ঢেকিয়া শাকত প্ৰচুৰ ভিটামিন থাকে। এঙকৰি দেখা যায়, বিষুয়াত খাওয়া পত্তিটা শাকেৰ কতগুলা বিশেষ গুণ আছে আৰ সেইজোন্যে কাও যুদি সাচা কৰি শাকগুলা খায় উঞায় হয় নানানটা ৰোগ-ব্যাধিত থাকি মুক্তি পায় নহৈলে সুস্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হয়। "শাতশাকীত থাকা নানানটা শাকেৰ উপকাৰ সম্পক্কে ৰাজবংশী সমাজে অতীত থাকিয়াই জানে। সেইজৈন্যে কোচ ৰাজবংশী মানষিলা এই বিশেষ দিনটাত নিজাৰ সাথতে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ মানসিক আৰো দৈহিক উৎকৰ্ষৰ তানে মেল্লা নাকাণ লোকাচাৰ পালন কৰে।"********
বিষুয়াত মাছ-মসম খাওয়াৰো নিয়াম আছে। কিন্তুক মাছ খাইলে বাহো মাৰিসে খাওয়া খাইবে আৰ মসং খাইলে শিকাৰ কৰিসে খাওয়া নাগিবে। চেংৰা, চেঙৰী আৰ সিয়ান মানষিলায় মাছ মাৰে, শিকাৰ কৰে। বাহো বিষুয়াত শিঙা বাজেয়া সগায় মাছ মাৰিৰ যায়, মাছ মাৰে আৰ আন্ধিয়া খায়। শিকাৰ বিষুয়াত চেংৰা আৰ সিয়ান মানষিলা দল বান্ধি শিকাৰ কৰে। পকী-পয়াল থাকি ধৰি জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৰে। ঘুগু, হৰিতাল, বনমুৰগী, গুই, শেশা, হৰিণ শিকাৰ কৰে। নিয়াম আছে অন্তত একটা হৈলেও শেশা শিকাৰ কৰা খায়। শেশা নাপাইলে একটা শিগাল হৈলেও শিকাৰ কৰি আনা নাগিবেকে। শিকাৰ কৰি আনি সইঞ্জা বেলা সগায় মিলি বনভাত খায় ৰাজবংশী মানষিলা। "কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ শিকাৰেৰ হিটা ভাবনা খিব পুৰাণী, আদিম জীবন-যাপনেৰ একেনা ছাপ এইঠে আছে।"*********
টোকানি :
বিষুয়া উৎসব কুনো ধৰ্মীয় উৎসব নোঞায়। এই উৎসব যুদিও কোচ ৰাজবংশীলা পালন কৰা দেখা যায়, তাও কওয়া যায় হিটা উৎসবোত কুনো ধৰ্মীয় আচাৰ নাথাকে। কাও কাও যদিও ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা ঠাকুৰ পাটত গতান দেয়, সেটাৰ নগদ বিষুয়াৰ সম্বন্ধ খিব কম। হিটা আসোলতে একেনা প্ৰাকৃতিক উৎসব, বসন্ত উৎসব, নয়া সালেৰ উৎসব; সগাৰে উপুৰাত হিটা কৃষিৰ সাথে মিসিলি থাকা একেনা লোক-উৎসব। তায় এই উৎসবেৰ সাথে কুনো ধৰ্মীয় খাদ্য নাথাকে। জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম ভেদ নাৰাখি সগায় এই উৎসব পালন কৰিৰ পায়।
বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া খাদ্যগুলা ঘুঙটিলে কোচ ৰাজবংশীলাৰ জনগোষ্ঠীয় বৈশিষ্ট্য ভটভট কৰি ফুটি বিৰায়। আদিম যুগেৰ মতো কৰি এলাও, উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া হৈলেও, জনজাতীয় খাদ্যাভাস আৰো খাদ্য যোগাৰ কৰাৰ নানান পদ্ধতি বত্তি আছে কোচ ৰাজবংশী সমাজোত। নৃতাত্ত্বিক বিশ্লেষণোত দেখা গেইছে, আদিম মানষিলা ভিতিৰা খাদ্য যোগাৰ দুই নাকাণ কৰি কৈৰছে। কাও শাকসবজি, ফল-মুল যোগাৰ কৈৰছিলেক আৰ কাও জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৈৰছিলেক। পত্তম কামটা বেটিছাওয়ালা কৈৰছিলেক আৰ পৰেৰটাৰ দায়িত্ব আছিলেক বেটিছাওয়া মানষিলাৰঠে। সাতশাক, সাত তিতা যোগাৰ কৰাত আৰ ঝাৰ-জঙোল থাকি পশু শিকাৰ কৰাৰ মাঝ দিয়া আদিম জনজীবনেৰ ঐ ছাপটায় ফুটি বিৰায় বিষুয়াৰ দিনত। ভাজাভূজা, বুকুনী, পাতাও এগিলা খাদ্যই নৃতাত্ত্বিকভাবে এইটায় প্ৰমাণ কৰে যে, কোচ ৰাজবংশী মানষিলা আদিম কৌম (tribalism) জনজাতিৰে একেনা ফ্যাকা (sub-group)। তায় শেষোত কবাৰ পাই, বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসে কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ একেনা স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় দেয়। কাজেই এই উৎসবেৰ খাদ্যাভাসক বত্তে আখাটাও বোল আমাৰে দায়িত্ব।
খেও :
*ৰঘুনাথ চৌধুৰী : প্ৰাণেৰ বিষুয়া, ৰাও, মাসিক বাৰ্তালোচনী, এপ্ৰিল-মে, 2017।
**লাবন্য ভকত : ৰাজবংশী লোক-সংস্কৃতি, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবুৰী, 2014, পৃ. 61।
***ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 48-49.।
****ৰঘুনাথ চৌধুৰী : বিষুৱা এক জাতীয় উৎসৱ, ফুটকিবাৰী, ধুবুৰী, 2014, পৃ.32।
*****Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 100.
******ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 49।
*******Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 99-100.
********অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় : বিষুৱাৰ সাতশাকী আৰু স্বাস্থ্যবিধান, সংকলিত, অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় (সম্পা), ৰাজবংশীৰ বসন্ত উৎসব, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবৰী, 2014, পৃ. 76.।
*********ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 50।
বি:দ্র: হালাকুৰাৰ 19 তম বেষমাৰ স্মৃতিগ্ৰন্থ "বেষমাত" প্ৰকাশিত, 2018
উৎসব আৰ খাদ্যৰ মাঝত একেনা নাচোৰবান্ধা সম্বন্ধ আছে। পূজা-পাৰ্বন আৰ প্ৰসাদেৰ মাঝত যেমন একেনা ধৰ্মীয় গোন্ধ থাকে, তেমন কৰি সৌগ উৎসবেৰ সাথোত ধৰ্মেৰ ভাবনা থাকাটা জৰুৰী নোমায়। কতলা উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক (যেমন হুলি, দিবালী এইলা), কতলা ফিৰ কৃষিকেন্দ্ৰিক। কিন্তুক উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক বা কৃষিকেন্দ্ৰিক ঝেটায় না হৌক ক্যানে উৎসবেৰ সাথে একেনা খাদ্যাভাস থাকেই। আৰ এই উৎসবেৰ সাথোত জৰেয়া থাকা মানষিলাৰ ধৰ্ম, সমাজ জীবন যেকুনোভাবে ফুটি উঠিবেই। উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া জানা যায় উমাৰ সমাজ, জীবন-ধাৰণ, লোকাচাৰ, কৃষিজীবন আৰো নানানটা। তা ছাৰাও, উৎসবেৰ সাথে জনগোষ্ঠীয় খাদ্যাভাসো জৰেয়া আছে। উৎসবীয় খাদ্য থাকি যেমন একপাকে একনা জনগোষ্ঠীৰ নৃগোষ্ঠীক পৰিচয় পাওয়া যায়, তেমনে কৰি আৰ একপাকে ঐ জনগোষ্ঠীটাৰ নৃতাত্ত্বিক আৰো ঐতিহাসিক পৰিচয়ো পাবাৰ পাই। কাজেই উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া জিনিসগুলাও সাধাৰণ কৃষিজীবী মানষিলাৰ নিজস্ব জনগোষ্ঠীয় খাদ্য-সংস্কৃতিত থাকিয়াই বিৰি আইসে। সেইজৈন্যে দেখা যায়, উৎসবেৰ খাবাৰ-দাবাৰ গুলা সম্পূৰ্ণ লৌকিক পদ্ধতিতে বানা হয়। আমাৰ চাৰিওপাকে ফটকৰি নাগাল পাওয়া প্ৰাকৃতিক জিনিসগুলা আৰ ঐ সিজানোত (season) কৃষিত থাকি সিজ্জি আইসা জিনিসোক নিয়াই উৎসবীয় খাদ্য তৈয়াৰ হয়। অবশ্যে এটি আমাৰ নিজস্ব খাদ্যাভাসে বেসি কৰি আদৰ পায়।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ বসন্ত কালত পালন কৰা উৎসবগুলাৰ ভিতিৰা বিষুয়া একটা খিব জনপ্রিয় উৎসব। এই উৎসব কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ জাতীয় উৎসব। দেশভাগ আৰ ৰাজ্য হাৰাৰ বেদনা নিয়াও, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ছিন্নভিন্ন হৈলেও, সগায় বাড়ী বাড়ী নিজাৰ জাতীয় উৎসব বিষুয়া পালন কৰে। নেপালত ইটাক "শিৰুয়া বিষুয়া" (শিৰুয়া-পাবনি) আৰো বাংলাদেশেৰ নেচুৰা কোচ-ৰাজবংশীগুলা বিষুয়া বুলিয়েই পালন কৰে। এই দুই দেশোত বিষুয়াক যে নামোতে পালন কৰা নাহৌক ক্যানে উৎসবীয় খাদ্যাভাসটা পৰায় একেই আছে। আৰ এপাকে আসামোত বিহুৰ অগ্ৰাসনতো বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ তেমন কুনো ৰদবদল হয় নাই। উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশীগুলাও বিষুয়াক পালন কৰে সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। কিন্তুক আসামোত যেমন এলা বাড়ীৰ বিষুয়া ধুমধাম কৰি আসোৰত পালন কৰা হয়, তেমন কৰি বোল উত্তৰবঙ্গত দেখা নাযায়। ত্যাঙো বাড়ী বাড়ী বিষুয়া পালন কৰাত উত্তৰবঙ্গ আৰ আসামেৰ মানষিলা কুনো পাক থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। বিষুয়াৰ দিনত ভাজাভুজা বা ভুৰভুৰাত থাকি ধৰি সৌগ নাকাণ খাদ্য পৰায় সৌগ ঠাকাৰ কোচ-ৰাজবংশীয়ে একে মতন কৰি খায়।
বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ আলোচনা কৰিৰ গেইলে পইলাতে বিষুয়া সম্পক্কে কিছু কথা জানা দৰকাৰ। কিন্তুক হিটা নিয়া আৰ নয়া কৰি কবাৰ কিছুই নাই। বিষুয়া খালি ৰাজবংশীৰে নাহয়, গোটাল অবিভক্ত কামতাপুৰী বাসীৰ জাতীয় উৎসব। সগায় জানে, বিষুয়া পালন হয় সাত দিন ধৰি। তায় বিষুয়াক "সাত বেষমা" বুলিয়া কওয়া হয়। চৈত মাসেৰ সাংৰান্তি থাকি বৈশাখ মাসেৰ ছয়দিন পৰ্যন্ত বিষুয়া উৎসব পালন কৰা হয়। এই সাতদিনোত সাত বিষুয়া পালন কৰা হয়, যেমন-- গৰু বিষুয়া, মানুষ বিষুয়া, গুষ্ঠি বা সাগাই বিষুয়া, সাতশাকী বিষুয়া, বাহো বিষুয়া, শিকাৰ বিষুয়া আৰ দেও বিষুয়া। এঙকৰি পুৰা সাতদিন চলে আৰ এই সাতদিনোত কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা নানানটা বিষুয়াৰ খাদ্যৰ স্বাদ নেয়। বিষুয়াৰ সময়ত জনগণেৰ মাঝত নানানটা আচাৰ ৰীতি-নীতিত বিষমাও দেওয়া, শাতশাকী খাওয়া, আঠাকড়াই, দৈ-চিৰা আদি খাওয়া, সাতৰস খাওয়া, পন্তা খাওয়া, সাত তিতা খাওয়া, শিকাৰ কৰা, ভোজ ভাত খাওয়া--- হিলা পৰম্পৰাগত নীতি-নিয়াম মানি চলা হয়।* এই খাদ্যগুলাকে "বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া" বুলিয়া এটি আলোচনা কৰা হৈছে।
বিষুয়াৰ দিনটা বউনি হয় সাকালে সপ্ত তিতা ৰস খায়া। এই সপ্ত তিতাক থাউকাতে সপ্তৰস বা তিতা-কসা-ৰস বুলি কওয়া হয়। চৈত সাংৰান্তিৰ দিন, মানে বেষমাৰ দিন সগায় বেহানে তিতা-কসা-ৰস খায়। এই তিতা-কসা-ৰস ঝেলা জিনিস দিয়া গঢ়া হয় ঐলাক তিতা-কসা বুলিয়া কয়। সপ্তৰস বানেৰ গেইলে নিমাৰ পাতা, আনাৰসেৰ মাইঞ্চা, কানসিসা, বাসকা পাতা, বেতেৰ মাজিৰ পাতা, নৰসিংহ, দুবা, কুশিৰ ৰস, ভাটিকুশিৰ ৰস আৰো কাচা হলদি এগিলা কম-বেসি কৰি মিসল কৰিয়া অৰ থাকি যতলা ৰস বিৰায় তাকে তিতা-কসা-ৰস কয়। বিশ্বাস আছে, এই ৰস খাইলে সাপে না কামৰায়। তা ছাৰাও, শুড়িমালাৰ ফুল-পাতা, শেফালি ফুলেৰ ৰস, চিৰতাৰ পাতা এমন কৰি কয়েক নাকাণ তিতা পাতা খাওয়া নিয়াম। ফিৰ বোলে বিস্তিৰ ফলো খাওয়া নাগে; এতে জ্বৰজাৰি না হয়। এঙকৰি তিতা জিনিস খায়া কোচ ৰাজবংশীলা পুৰানী বছৰক বিদায় দেয় আৰ নৌতন বছৰত যাতে কুনো অসুখ-বিসুখ না হয় সেই বাদে গাও সুস্থ আখে।
বিষুয়াত পিঠা খাওয়াৰ তেমন কুনো নিয়াম নাই। বেষমাত নাড্ডু বানায়, দৈ-চিড়াও খায়; কিন্তুক এই উৎসবত পিঠাৰ ব্যবস্থা নাথাকে।** আঠকাৰাই, ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা খাওয়া নাগিবেকে। কুনোঠে আৰো ছাতু খায়। ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় উমাৰ "ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা" বইখানোত এই সম্পক্কে থাউকাতে সৌগ কথা নেকিছে। উমৰা কৈছে---
"ৰাজবংশী গাৰোস্থৰঘৰ বিষুয়াৰ দিনোত দুফোৰসম সাধাৰণভাবে ভাত না খায়। নিয়াম মতে খায় ভাজাভূজা বা আঠকাৰাই। ভাজাভূজা হোইল চুৰা ভাজা। তাৰে নগদ শুকাতি, নিম আৰো শেফালী গছেৰ পাত ভাজা কৰি খায়; ভাজাভূজা নগদ মিসি দেয় আম, আমেৰ কুশি, নোটকো, কেশুৰ, সেমাস (খিৰা), খৰমুঞ্জা, তেলমূল, বুট আৰো নানা কিচিমেৰ ঐটা বতৰেৰ নয়া ফল। পত্থম গাস চবেয়া বাড়ীৰ চাইৰটা সুলকিত অগলে ফেলে দিবাৰ নিয়াম। পশ্চিমবঙ্গৰ মালদাহ জিলাত ৰাজবংশীলা ভাজাভূজা বদলে ছাতু খায়। খোয়াৰ আগত ঠাকুৰোক গতান দেয়। তাক কয় "ছাতুবাড়ান"। কোকৰাঝাৰ জিলাৰ মদাসী ৰাজবংশী সমাজোত নিয়াম আছে বিষুয়াৰ দিন আঠকাৰাই ডাখাচিৰা (চাউলচিৰা) তিলেৰ নাৰু, বৰ্ণি চাউলদি বানা সিমা (টোপলা ভাত) খাবাৰ নিয়াম। তাৰে সাথোত পূৰ্ব-পুৰুষগিলাক আগবাড়ে দিবাৰ নাগে সিমা। দোতমা এলেকাত দুফুৰে ভাজাভূজা/আঠকাৰাই খালে নগতে সাতশাগি দিয়া ভাত খোয়াৰ নিয়াম আছে। অসমেৰ কোকৰাঝাড় শক্তি আশ্ৰমোত এইদিন ভাজাভূজা নগদ খায় আঠকাৰাই, মাটিকালাই, ঠাকুৰী কালাই, কুল্টিকালাই, তিল, বুট। উত্তৰ দিনাজপুৰ জিলাৰ উতোৰ টুঙিদিঘিৰ (আলতাপুৰ) পলিয়া ৰাজবংশী মানষিলা বিষুয়াৰ দিন মুণ্ডি (চাউলভাজা) খায়।"***
গৰু বিষুয়াৰ দিনতে বুকুনী খায় কোচ ৰাজবংশীলা। এই খাবাৰ কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত দেখা গেইলেও গৌৰিপুৰ অঞ্চলত কিন্তুক দেখা নাযায়। বুকুনী ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একনা স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস। বুকুনী বানাৰ গেইলে পইলাতে বন্নিধান নাগে। বন্নিধানক জলত কয়দিন ভিজি থোয়া খায়, পৰে ওটি থাকি বিৰ কৰি গাজ না সিজ্জা পৰ্যন্ত আন্ধাৰ কোঠাত ঢাকি ৰাখা নাগে। ধান ভুটকি বিৰাইলে বিৰ কৰি আনি ৰৈদত ঝনঝনা কৰি শুকি তোলা খায়। তাৰ পাছত উৰুনত ভুকিয়া চাউল বিৰ কৰি সেই চাউলক ফিৰ গুৰা কৰি "পিঠালি" বানে নেওয়া নাগে। ইটাৰ পৰে বিত্ৰি ধানেৰ আলোয়া চাউলেৰ ভাত আন্ধিয়া ঠাণ্ডা হবাৰ পাছোত পিঠালিৰ সাথে ভালকৰি মাখি-সানি নিয়া নয়া হাড়ীত ভৰেয়া থোয়। এই ভাত-পিঠালি মিসলিখোনা সেকা কলাৰ পাত দিয়া ঢাকি থোয় আৰ হাড়ীৰ মুখখান বান্ধি থোয়। এঙকৰি দুই-দিন দুই-ৰাতি থাকে। এই দুই-তিন দিনীয়া বাসিয়া ভাত-পিঠালিৰ মিসলিকে বুকুনী বুলি কওয়া হয়।**** কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা গৰু বিষুয়াৰ দিন গৰুক গাও ধোয়াৰ পৰে নুন, মিঠাই, চিড়া-মুড়ি মিসিলিয়া বুকুনী খায়। উমাৰ বিশ্বাস যে, বুকুনী খাইলে গাও আৰো আত্মা ঠাণ্ডা থাকে।
আলিপুৰদুয়াৰ ব্লকেৰ কুমাৰ গ্ৰাম দুয়াৰেৰ হুত্তি ফিৰ বাশেৰ থুৰিত ভৰেয়া বিষুয়াৰ দিনোত ভাত খাওয়া নিয়াম আছে। হিটা কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত খাওয়া সিমা ভাতেৰ মতো পৰায়। বিষুয়াৰ দিনত কাও কাও পাতৰা খায়। পাতৰা বা পাতাও এক নাকাণ পোৰা বা ভত্তা জাতীয় খাদ্য। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা কতলা জিনিসোক কলাৰ পাতত মেৰেয়া আগুনোত পুৰি বা ভত্তা দিয়া খায়। কলাৰ পাতত এঙকৰি মাছ, শাকসবজি পুৰি খাওয়াকে পাতৰা বা পাতাও বুলিয়া কয়। যেমন-- মাছ পাতৰা, কচু পাতৰা, বাসকা পাতৰা, শুকাতি পাতৰা ইত্যাদি। কলাৰ পাতত শাকসবজি বা মাছেৰ সাথে অসুন, পিয়াঁজ, মৰুচ মিসিলি এক সাথে বান্ধি ধান খেৰ, কাউনিৰ খেৰ বা তুষেৰ আগুনেৰ ভিতিৰা ভৰেয়া পোৰা দিলে পাতাও তৈয়াৰ হয়। কাও কাও আগোত জিনিসগুলা ভত্তা কৰি পৰে নুন-তেল, মৰুচ, পিয়াঁজ, অসুন মাখি ভাত দিয়া খায়। বিশ্বাস আছে যে, কচুৰ পাতাও খাইলে অক্ত বাঢ়ে আৰ ছাফা হয়।
বিষুয়া খাওয়াগুলাৰ ভিতিৰা আৰ একেনা অনিবাৰ্য খাদ্য হৈল সাতশাক। বিষুয়াত সাতশাক খাওয়াৰ নিয়াম। বৈশাখ মাসেৰ তৃতীয় দিনত সাতশাক খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে এই দিনটাক "সাতশাকী বিষুয়া" বুলি কওয়া হয়। সাতশাক খাওয়াৰ পৈতানে চেংৰীগুলা বেহানে উঠি দল বান্ধি শাক তুলিৰ যায়। উমৰা আমোদ-স্ফূৰ্তি কৰি শাক তুলিৰ সময়ত নানানটা বিষুয়াৰ গান টানে। তাৰ ভিতিৰাত কয়খোনা উল্লেখ কৰাৰ মতো গান হৈল---
(ক) আইসো ৰৈ চেংৰীগুলা
শাক তুলিবাৰ যাই।
শাক তুলিতে শাক তুলিতে
মামাৰ বাড়ী যাই।
........................।
(খ) ঝ্যালা শাক তোলং মুইৰে
স্যালা কালা বাজায় বাশী।
আৰে বাঁশীৰ সুৰ খসিয়া পৰেৰে
তবু কালা বাজায় বাঁশীৰে।
শাক তুলিয়া আছং মুইৰে
কালা মোক ভুলকিয়া চায়ৰে।
.......................................।
(গ) নাল মাটি বথুয়া শাক,
আগাল ঝিলমিল কৰে।
আমাক দেখিয়া খুদনা শাকে
গোলায় ধৰিয়া কান্দে।
আজি খুদনা শাক
ভাজা খাবা নাগে।
বিষুয়াৰ শাক খাওয়াৰ নিয়াম বোল সৌগঠে আছে। ঝেটে ঝেটে কোচ ৰাজবংশী মানষি আছে ওটি ওটিয়ে বিষুয়াৰ দিনত শাক ভাজি বা ঝোল খাইবেকে। কিন্তুক শাক খাওয়াৰ নিয়ামটা বিচিত্ৰ আৰো আমোদজনক। জাগা বিশেষে শাক খাওয়াৰ নিয়ামটাও ৰদবদল হয়। কাও কাও বৈশাখেৰ পহেলা দিনতে সাত শাক খায়। কিছু অঞ্চলত সাংৰান্তিৰ দিনতে, মানে গৰু বিষুয়াৰ দিনতে শাক খায়। কুনোঠে সাত শাক, কুনোঠে বাইশ শাক খাওয়া নিয়াম। পশ্চিম আসামোত সাতমিসলি শাক খাওয়াটায় নিয়াম, নেপালতো সাত শাক ভাজি বা ঝোল খাওয়া নিয়াম আছে (In Rajbanshi society there is the most popular custom of eating seven sagi on the Bisawa day..)।***** ওপাকে ফিৰ বাংলাদেশেৰ ৰংপুৰ আৰ কোচবিহাৰেৰ কোচ ৰাজবংশীলা বাইশ জাতেৰ শাক আন্ধি খায়।****** কুনোঠে শাকগুলা একসাথে আন্ধি খায়, কুনোঠে ফিৰ আলদা আলদা কৰি আন্ধে (যেমন, কোচবিহাৰেৰ কিছু অঞ্চল)। বিষুয়াত সাধাৰণতে ঝিলা শাক খাওয়া হয় ঐলা হৈল--- কোষ্টা শাক, মেৰা শাক, ঢেকীয়া, বথুয়া, খুদনা বা গাই খুৰিয়া, ডাঙা, কমলু বা কলমী, হেলেঞ্চা, ঢোলা মানিমুনি, কানসিসা, পূৰ্ণ নাফা, বামনী শাক, পদিনা, নাউ-কুমৰা শাক, কচু, গন্ধভেজাল, ঘিনাতিতা আৰো মেল্লা শাক খায় কোচ ৰাজবংশীলা। কোকৰাঝাৰ জিলাত শাকক শুকিয়া "শুকাতি খাৰালি" গঢ়েয়াও খায় বিষুয়াৰ দিনত।
নেপালত সাত নাকাণ শাকেৰ ঝোল বাসিয়া ভাতেৰ সাথে মিসিলি ৰাখি বৈশাখেৰ পত্তম দিনতে খায়। হুত্তি নিয়াম আছে বৈশাখ মাসেৰ পহেলা দিনতে ভাত বাসিয়া কৰি থুইয়া পৰেৰ দিন সাত শাক দিয়া পন্তা খাওয়া খায়।******* হিলা নিয়াম ভাৰতেৰ পশ্চিমবঙ্গ আৰো আসামতো আছে। পশ্চিমবঙ্গেৰ জলপাইগুড়ি, দাৰ্জিলিং, উত্তৰ-দক্ষিণ দিনাজপুৰ আৰো কোচবিহাৰেৰ কুনো কুনো অঞ্চলত চৈতেৰ ভাত পন্তা কৰি বৈশাখ মাসেৰ বেহানত খায় কোচ ৰাজবংশীলা। আৰ এপাকে কোকৰাঝাৰেৰ দোতমা অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী মানষিলা চৈতেৰ ভাত বাচিলে ফ্যালে নাদে; উমৰা ঐলা ভাতত শুকাতি দিয়া থোয় আৰ পৰেৰ দিন খায়। সাতশাকী বিষুয়াৰ দিন কোকৰাঝাৰ জিলাৰ কুনো কুনো জাগাত কলাৰ চোম্সা খাওয়াও দেখা যায়। শাকত থাকি মেল্লা উপকাৰ হয়। সেইজৈন্যে বিষুয়াত শাক খাওয়াটাক পৰোক্ষভাবে এক নিয়ামত পৰিণত কৈৰছে ৰাজবংশী সমাজে। এটি একনা প্ৰবাদো আছে---
মাংসে মাংস বৃদ্ধি
ঘিউয়ে বৃদ্ধি বল।
দুধে বীৰ্য বৃদ্ধি
শাকে বৃদ্ধি মল।
বিষুয়াত শাক খাওয়াৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও আছে। বিষুয়াত সাতশাক খাইলে দেহাৰ বিষ কমে, বেটিছাওয়া আৰ বেটাছাওয়া মানষিলাৰ নানান কিচিমেৰ অসুখ ছাৰে। যেমন, হেলেঞ্চা শাক খাইলে হাত-ঠেঙেৰ ঝালানি ছাৰে, অক্তদোষ আৰ চৰ্মৰোগ ছাৰে, মুখেৰ ৰুচিও ভাল হয়। পদিনাও মুখেৰ ৰুচি ভাল কৰে, অক্ত ছাফা কৰে। পূৰ্ণ নাফা খাইলে মোতাৰ জ্বালা ছাৰে; তায় গাও ঠাণ্ডা থাকে। কানসিসা গাৰ বিষ কমায় আৰ অক্ত বাঢ়ায়; কমলু শাকো অক্ত বাঢ়ায়। মেৰা শাকে কিৰমি নাশ কৰে। বামনী শাক স্মৃতি শক্তি বাঢ়ায়। ঢেকিয়া শাকত প্ৰচুৰ ভিটামিন থাকে। এঙকৰি দেখা যায়, বিষুয়াত খাওয়া পত্তিটা শাকেৰ কতগুলা বিশেষ গুণ আছে আৰ সেইজোন্যে কাও যুদি সাচা কৰি শাকগুলা খায় উঞায় হয় নানানটা ৰোগ-ব্যাধিত থাকি মুক্তি পায় নহৈলে সুস্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হয়। "শাতশাকীত থাকা নানানটা শাকেৰ উপকাৰ সম্পক্কে ৰাজবংশী সমাজে অতীত থাকিয়াই জানে। সেইজৈন্যে কোচ ৰাজবংশী মানষিলা এই বিশেষ দিনটাত নিজাৰ সাথতে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ মানসিক আৰো দৈহিক উৎকৰ্ষৰ তানে মেল্লা নাকাণ লোকাচাৰ পালন কৰে।"********
বিষুয়াত মাছ-মসম খাওয়াৰো নিয়াম আছে। কিন্তুক মাছ খাইলে বাহো মাৰিসে খাওয়া খাইবে আৰ মসং খাইলে শিকাৰ কৰিসে খাওয়া নাগিবে। চেংৰা, চেঙৰী আৰ সিয়ান মানষিলায় মাছ মাৰে, শিকাৰ কৰে। বাহো বিষুয়াত শিঙা বাজেয়া সগায় মাছ মাৰিৰ যায়, মাছ মাৰে আৰ আন্ধিয়া খায়। শিকাৰ বিষুয়াত চেংৰা আৰ সিয়ান মানষিলা দল বান্ধি শিকাৰ কৰে। পকী-পয়াল থাকি ধৰি জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৰে। ঘুগু, হৰিতাল, বনমুৰগী, গুই, শেশা, হৰিণ শিকাৰ কৰে। নিয়াম আছে অন্তত একটা হৈলেও শেশা শিকাৰ কৰা খায়। শেশা নাপাইলে একটা শিগাল হৈলেও শিকাৰ কৰি আনা নাগিবেকে। শিকাৰ কৰি আনি সইঞ্জা বেলা সগায় মিলি বনভাত খায় ৰাজবংশী মানষিলা। "কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ শিকাৰেৰ হিটা ভাবনা খিব পুৰাণী, আদিম জীবন-যাপনেৰ একেনা ছাপ এইঠে আছে।"*********
টোকানি :
বিষুয়া উৎসব কুনো ধৰ্মীয় উৎসব নোঞায়। এই উৎসব যুদিও কোচ ৰাজবংশীলা পালন কৰা দেখা যায়, তাও কওয়া যায় হিটা উৎসবোত কুনো ধৰ্মীয় আচাৰ নাথাকে। কাও কাও যদিও ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা ঠাকুৰ পাটত গতান দেয়, সেটাৰ নগদ বিষুয়াৰ সম্বন্ধ খিব কম। হিটা আসোলতে একেনা প্ৰাকৃতিক উৎসব, বসন্ত উৎসব, নয়া সালেৰ উৎসব; সগাৰে উপুৰাত হিটা কৃষিৰ সাথে মিসিলি থাকা একেনা লোক-উৎসব। তায় এই উৎসবেৰ সাথে কুনো ধৰ্মীয় খাদ্য নাথাকে। জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম ভেদ নাৰাখি সগায় এই উৎসব পালন কৰিৰ পায়।
বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া খাদ্যগুলা ঘুঙটিলে কোচ ৰাজবংশীলাৰ জনগোষ্ঠীয় বৈশিষ্ট্য ভটভট কৰি ফুটি বিৰায়। আদিম যুগেৰ মতো কৰি এলাও, উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া হৈলেও, জনজাতীয় খাদ্যাভাস আৰো খাদ্য যোগাৰ কৰাৰ নানান পদ্ধতি বত্তি আছে কোচ ৰাজবংশী সমাজোত। নৃতাত্ত্বিক বিশ্লেষণোত দেখা গেইছে, আদিম মানষিলা ভিতিৰা খাদ্য যোগাৰ দুই নাকাণ কৰি কৈৰছে। কাও শাকসবজি, ফল-মুল যোগাৰ কৈৰছিলেক আৰ কাও জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৈৰছিলেক। পত্তম কামটা বেটিছাওয়ালা কৈৰছিলেক আৰ পৰেৰটাৰ দায়িত্ব আছিলেক বেটিছাওয়া মানষিলাৰঠে। সাতশাক, সাত তিতা যোগাৰ কৰাত আৰ ঝাৰ-জঙোল থাকি পশু শিকাৰ কৰাৰ মাঝ দিয়া আদিম জনজীবনেৰ ঐ ছাপটায় ফুটি বিৰায় বিষুয়াৰ দিনত। ভাজাভূজা, বুকুনী, পাতাও এগিলা খাদ্যই নৃতাত্ত্বিকভাবে এইটায় প্ৰমাণ কৰে যে, কোচ ৰাজবংশী মানষিলা আদিম কৌম (tribalism) জনজাতিৰে একেনা ফ্যাকা (sub-group)। তায় শেষোত কবাৰ পাই, বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসে কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ একেনা স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় দেয়। কাজেই এই উৎসবেৰ খাদ্যাভাসক বত্তে আখাটাও বোল আমাৰে দায়িত্ব।
খেও :
*ৰঘুনাথ চৌধুৰী : প্ৰাণেৰ বিষুয়া, ৰাও, মাসিক বাৰ্তালোচনী, এপ্ৰিল-মে, 2017।
**লাবন্য ভকত : ৰাজবংশী লোক-সংস্কৃতি, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবুৰী, 2014, পৃ. 61।
***ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 48-49.।
****ৰঘুনাথ চৌধুৰী : বিষুৱা এক জাতীয় উৎসৱ, ফুটকিবাৰী, ধুবুৰী, 2014, পৃ.32।
*****Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 100.
******ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 49।
*******Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 99-100.
********অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় : বিষুৱাৰ সাতশাকী আৰু স্বাস্থ্যবিধান, সংকলিত, অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় (সম্পা), ৰাজবংশীৰ বসন্ত উৎসব, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবৰী, 2014, পৃ. 76.।
*********ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 50।
বি:দ্র: হালাকুৰাৰ 19 তম বেষমাৰ স্মৃতিগ্ৰন্থ "বেষমাত" প্ৰকাশিত, 2018
No comments:
Post a Comment