হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
কোচ-ৰাজৱংশী মানষিলা মুলত কৃষিজীবী একনা জনগোষ্ঠী। এই জনগোষ্ঠীৰ নিজস্ব পৰম্পৰা, সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যবহাৰ, সামাজিক ৰীতি-নীতিয়ে জনগোষ্ঠীটাক ঐতিহ্য মণ্ডিত কৰি তুলছে। কৃষিয়ে উমাৰ জীৱনেৰ প্ৰধান জীৱিকা হইলেও উমৰা কুনো সময়েৰ জৈন্যেও নিজাৰ সংস্কৃতি আৰ সমাজ জীৱনেৰ ৰীতি-নীতিত থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। শত অভাব আৰ দাৰিদ্ৰতাক পাৰ কৰিও উমৰা পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাথোত মিলিজুলি থাকা দেখা যায়। হাজাৰ হিংসা, ঈৰ্ষা, ঝগৰা আৰ মতেৰ অমিল থাকা সত্ত্বেও বিপদে-আপদে, কাজে-কৰ্মে সমাজেৰ সৌগ ৰাজবংশী মানষিলা একগোট হওয়াৰ দৃষ্টান্তও সচৰাচৰ দেখা যায়। আগেৰ দিনত কাৰো বাৰীত বিয়া, অন্নপ্ৰাশনেৰ মতো কুনো কাজ হইলে গেৰামেৰ সৌগ চেঙৰা-চেঙৰী, বুড়া-বুড়ী সগায় আসিয়া অনুষ্ঠানটা ভালকৰি পাৰ কৰি দেওয়া গেৰামেৰ মানষিলাৰ একনা নৈতিক আৰ সামাজিক কৰ্তব্য বুলি ধৰি নেওয়া হইছে। সহজ, সৰল, হোজা এই জনগোষ্ঠীটাৰ সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ নিদৰ্শন যেকুনো সংস্কৃতিবান আৰ সমাজপ্ৰিয় মানষিক আপ্লুত কৰি তুলবে।
ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া। যেটায় নাহউক, এই ব্যবস্থাটা কি আৰ ইয়াৰ সাথে ৰাজবংশী সমাজ কেমন কৰি জৰেয়া আছে তথা ইমাক দিয়া কেংকৰি সমাজেৰ ঐক্য আৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষিত হয় অই সম্পক্কে অল্প কবাৰ চেষ্টা কৰিলং।
পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ মনষিলা কৃষিজীবী এইটা আগতে কওয়া হইছে। হেমতি আৰ বৃত্তি ধানখেতি কৰা, কোষ্টা নিলা, কাটা, ধোয়া এগিলা কৃষি কাজেৰ সাথে সাথে হালবোওয়া, ৰোয়া গাৰা, ধান কাটা, মাটি তোলা, ঘৰ বান্ধা আদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। হলবোওয়া কামটা কুনো একনা পৰিয়ালেৰ জৈন্যে সময়ত শেষ কৰা ততটা সহজ নাছিল। আজিৰ আধুনিক যুগেৰ মতো অত্যাধুনিক যন্ত্ৰ-পাতি আগেৰ দিনত নাছিল। সেইজৈন্যে দেখা গেইছে অই দিনত গাৰ্হস্থ্য মানষিলা পাইট নেওটা একেবাৰে খাটাঙে আছিল।
পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা, হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
পাইট কুন কাজোত নেওয়া হয় আৰ পাইটেৰ কাজটা কেমন কৰি সম্পন্ন কৰা হয় তাৰ একনা ছোট্ট বিবৰণ তলপাকে দেওয়া হইল :
হালবোওয়া : হাল কৃষিজীবী মানষিৰ জীবনেৰ ঢাল। ভুঁইত সময়মতে হালবোওয়ালে সৌগ খেতি সুন্দৰভাবে ফসল দেয়। কিন্তুক কুনো কুনো সময়ত দেখা যায় হালেৰ গৰুৰ অভাবত কিংবা কামেলাৰ অভাবত ভুঁইগুলা সঠিক সময়ত চাস কৰা অসম্ভব হয়া যায়। এমন অবস্থাত গাৰ্হস্থ্য মনষিলাৰ গেৰামেৰ মানুষেৰ সহায়েৰ খুব দৰকাৰ হয়। নাহোলে উমাৰ খেতি কাজ তো হবাৰ নয়, এমনকি বৰ লোকচান ভৰা খাবাৰ খায় আৰো পৰবৰ্তী সময়ত বৰো মংগাৰ সন্মুখীন হওয়া নাগিৰ পায়। সেইজৈন্যে তখন গাৰ্হস্থ্য গুলাৰ পাইটেৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। উমৰা তখন হাইল্লাৰ যাৰ যাৰ হালগৰু আছে সগাকে বা প্ৰয়োজন অনুসাৰে যত দৰকাৰ হয় ততোগুলা হালগৰু থাকা মানষিক পাইট ডেকায়। হালেৰ বেসি প্ৰয়োজন হইলে একনা গৰু থাকা মানষিও পাইট দিবাৰ পায়। কাৰো একনা গৰু থাকিলে উঞায় আৰ একজন একনা গৰু থাকা মানুষেৰ গৰুৰ সাথে একান হাল বানেয়া পাইটত যোগদান কৰাও দেখা যায়। কিন্তুক এইক্ষেত্ৰত দুয়োজন মানুষকে পাইট খাবাৰ ডেকাটা জৰুৰী। আৰ একটা চিছটেমো আছে। কাৰো হাল গৰু আছে কিন্তুক হালবোওয়া মানষি নাথাকিলে অন্য একজনে হালখান নিয়া পাইটত যোগদান কৰিৰ পায়। এইক্ষেত্ৰতো হালগৰু দেওয়া আৰ হালবোওয়া দুয়োজন মানষিক পাইট খাওয়াৰ ডেকা নিয়ম। হালবোওয়াৰ ক্ষেত্ৰত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতিৰাত নিজাৰ নিজাৰ হাল নিয়া পাইট দিবাৰ আইসে আৰ সগায় এক সাথে শাৰী ধৰি হালবোয়ায়।
ৰোয়া গাৰা : এই কামটা বেসি কৰি হেমতিখেতিৰ সময় লক্ষ্য কৰা যায়। বাইসেলি সময়ত যেটা ধানখেতি কৰা হয় অইটাই ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটাৰ মুখ্য সম্বল। আজিৰ দিনেৰ মতো কৰি আগেৰ দিনত চাইনেজ খেতি নাছিল। বাইসসেলি খেতি যদি কুনো কাৰণত নষ্ট হয় বা কৰিৰ নাপায় তহোলে গোটায় ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়টা বিপদত পৰে। একনা এমন খাদ্য সংকটত দিন কাটা খায় যাৰ পৰিণতত মানুষেৰ মৰণ পৰ্যন্ত হবাৰ পায়। কাজেই এই খেতিটাৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি সময় মতে ৰোয়া গাৰা কাজটা সম্পন্ন কৰাৰ অপ্ৰাণ চেষ্টা কৰে ৰাজবংশীলা
ৰোয়া গাৰা সময় পাৰ হং হং হৈলে বা মেল্লা ভুঁই একসাথে ভেৰ কৰিলে সাধাৰণতে ৰোয়া গাৰা কাজটা টককৰি শেষ কৰা সম্ভব নাহয়। তখন মাৰেয়া মানষিলা হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকায়। এইক্ষেত্ৰত একটা কথা লক্ষ্য কৰা খাইবে যে, ৰোয়া গাৰা কাজটা বেসি কৰি সইঞ্জা বালা বা ৰাতি আয়োজন কৰা হয়। জোৎস্না ৰাতি হইলে তো ভালেই। নাহলে হাচাক নাগেয়া ৰাতি সইগ পাইটাল পাই ধৰি ৰোয়া গাৰাত নাগি পৰে।
মাটি তোলা : মাটি তোলা পাইট সাধাৰণতে ঘৰেৰ ভেটি, খোলাম বাৰী আৰ আগিনাৰ মাটি কাঠা এগিলাৰ বাবদ নেওয়া হয়। এগিলা ছাৰাও বাগানবাড়ি, ডিগিৰ মাটি কাঠা ইত্যাদি সৌগ ধৰণেৰ মাটি কাঠা বা তোলাত পাইট নেওয়া দৃষ্টান্তও আছে। মাটি তুলিৰ আইসাৰ সময়ত পাইটালগুলা সগায় হয় ডেলি নাহোলে কোদাল নিয়া আইসে। ৰোয়া গাৰাৰ মতো কৰি মাটি কাটা কাজো ৰাতি ৰাতি কৰা যায়। কিন্তু এইক্ষেত্ৰত জোৎস্না ৰাতি হওয়টা দৰকাৰ। যেটাই নাহওক, ডেলি কোদাল এগুলা ধৰি আসি সাগায় মিলি হাতাপাতি সেই নিৰ্দিষ্ট কাজটা সম্পন্ন কৰি দেয় মাটি তোলা পাইটত।
কোষ্টা আৰ ধান খেতিৰ কাম : এই কাজটা চৈত, বৈসাখ আৰ জেট মাসে হয়। বসন্ত কালত পত্তম দেওয়াৰ ঝৰি হওয়াৰ সাথে সাথে খাৰলী দিনেৰ মাটি ভিজি যায়। তখন এই আধা ভিজা মাটিত ভাল কৰি চাস কৰি ৰাজবংশী মানষিলা কোষ্টা আৰ বিত্ৰি ধান বোয়ায়। কিন্তুক দিনে দিনে কোষ্টা আৰ ধান গুলা গাজে উঠে আৰ তখন একধৰনে ঘাসে কোষ্টা আৰ ধানক তল কৰি ৰাখে। সেইজৈন্যে ধান-কোষ্টা ভুটকি বিৰাৰ সাথে সাথে পত্তম নিলানিৰ দৰকাৰ হয়। এমন কৰি পৰায় তিন/চাইৰটা নিলানি নাগে। বেসিৰ ভাগ সময়ত কামেলা নিয়া ধান-কোষ্টা নিলা হয়। কিন্তুক বহুত ক্ষেত্ৰত নিলানিৰ সময় পাৰ হয়া যাং যাং হইলে বা উপযুক্ত সময়ত নিলা কাজটা সম্পন্ন কৰিৰ নাপাইলে তখন পাইট নিয়া সেই নিলানি কাজটা শেষ কৰাৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। তখন আগেৰ মতো কৰি হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকেয়া অই কামটা শেষ কৰা হয়।
ধান-কোষ্টা নিলানি কাজত পাসুন নামেৰ একধৰণেৰ অস্ত্ৰ ব্যহাৰ কৰা হয়। পাইটালগুলা সগায় যাৰ যাৰ পাসুন নিয়া কোষ্টা বা ধান নিলিৰ আইসে। সৌগ পাইটাল একসাথে পাই ধৰি নিলানি কাজটা খুব যত্নসহকাৰে শেষ কৰে। যখন পাইটালগুলা পাই ধৰি বসি ধান-কোষ্টা নিলিৰ বইসে তখন ঐ নিলানি কৃষি কাজটা একনা অন্য মৰ্যাদা পায়।
এটি খালি ধান-কোষ্টা নিলাতে পাইট নেওয়া নাহয়। ধান কাটা, উবা, মাৰামাৰা, ধান ডাঙা এগিলা কামাইতো পাইটেৰ দৰকাৰ হয়। একেমতো কৰি কোষ্টা নিলা ছাৰাও কোষ্টা কাটা, উবা, ধোওয়া এগিলা কামতো পাইট নেয় গাৰ্হস্থ্য মনষিলা।
ঘৰ-বাড়ী বান্ধা : কুনো কুনো সময়ত গেৰামেৰ কুনো একজন লোক নৌতন ঘৰ-বাড়ী বানেৰ নাগে। সাংসাৰিক ভাগাভাগিৰ কাৰণতে হৌক আৰ অন্য কোনো কাৰণতে হৌক, যুদি খুব কম সময়েৰ ভিতিৰাত ঘৰ বান্ধা দৰকাৰ হয় আৰ অই অনুসাৰে কামেলা-ঠামেলা পাওয়া নাযায়, তাহোলে উপায়হীন হয়া সগায় পাইটেৰ কথা চিন্তা কৰে। ঘৰ-বাৰীৰ কাজত পাক্কা পাক্কা (expert) মানষিলাক ডেকেয়া তখন মাৰেয়াগিলা পাইট নেয়। এমন অবস্থাত পাইটালগুলা খুব যত্নসহকাৰে সেই মানষিটাৰ ঘৰগুলা বানে দিয়া উমাক টপকৰি থাকাৰ ব্যৱস্থা কৰি দেয়।
নানানটা : পাইট খালি উপ্ৰাত নেকা কাজগুলাৰ বাদে যে নেওয়া হয়, এমন নাহয়। যেকুনো কাজেৰ ক্ষেত্ৰতে পাইট নেওয়া যায়।বাৰীৰ ঘৰ-দুয়াৰ নিকা-নিকিৰ থাকি ধৰি হাৰিবাৰীৰ খৰি-খেৰ যোগাৰ কৰাতো পাইট নেওয়া যায়। বেটিছাওয়া গুলা সংসাৰেৰ যেকুনো কাজত অন্য বেটিছাওয়াক পাইট নেয়। যেমুন, খৰিকাটা, কাপোৰ ধোওয়া এগিলা। ইলা ছাৰাও ভুঁই বাৰীৰ জল ছেকা, ইটা ডাঙা, বিচন তোলা, আলু গাৰা, কচু গাৰা, আলু-কচু তোলা ইত্যাদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। থাউকাতে কবাৰ গেইলে, যেটেখোনা কাজ-কৰ্ম থাকে আৰ মেল্লা মানষিৰ দৰকাৰ হয়, অটিয়ে পাইট নেওয়া হয়।
তাইলে দেখা গেইল যে, পাইট বা হাউলি কৃষিকেন্দ্ৰিক একনা ব্যবস্থা। ইটা ব্যবস্থাত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া টাইম মতে নিজাৰ নিজাৰ কাম কৰিৰ আইসে। পাইটাল গুলাৰ কাজ কৰাৰ সময়ত যেটা ঐক্য, সম্প্ৰীতি আৰ কৰ্মসংস্কৃতি লক্ষ্য কৰা যায় সেটা খুবেই দৃষ্টিনন্দন। একসাথে হালবোওয়া বা ৰোয়া গাৰা সময়ত হাসি, তামসা, ঠাট্টা, ঈয়াৰকি আৰো কত যে ৰং-তামাসা হয় সেঠা খালি পাইটালগুলা আৰ গাৰ্হস্থ্যই বুজি পায়। এগিলা হাসি-তামাসাৰ সাথে সাথে উমাৰ মাজত একধৰণেৰ কৰ্মোদ্যম দেখা যায় আৰ উমৰা সেই নিৰ্দিষ্ট কামটাক খুব সুন্দৰভাবে সমাপ্ত কৰে। ৰোয়া গাৰা বা নিলানি কাজেৰ সময়ত পাইটাল গুলা মেল্লা ধৰণেৰ গপ্প কৰে। তাৰ ভিতিৰাত কেচ্চা আৰ ধৰ্মীয় গপ্প মুখ্য ৰূপত দেখা যায়। আৰো যদি অটি কোনো একজন পাইটাল গান-বাজেনাত পাকা থাকে তাহোলে ৰাজবংশী লোকগীতে সেই পাইটেৰ কাজটাক আৰো মধুৰ কৰি তোলে। এমনে কৰি গপ্প, কেচ্চা, ধৰ্মীয় গীত, লোকগীত, তামসা জাতীয় কথা ইত্যাদি জিনিস গুলানে অই পাইটক একনা অন্য মাত্ৰা প্ৰদান কৰে।
টোকানি কাথা :
সগাৰে শেষোত কওয়া যায় যে, পাইট সম্পূর্ণৰূপে একনা কৰ্মব্যবস্থা। কৃষি বা ঘৰুয়া কমেৰ সাথোতে পাইটেৰ সম্পক্ক। পাইট এমনে একনা সামাজিক আৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা যাক দিয়া সমাজেৰ মানষিলাৰ মাজত তো ঐক্য-সম্প্ৰীতি প্ৰতিষ্ঠিত হয়েই, সাথোতে হাইল্লাৰ বা গেৰামেৰ মানষিলা যাতে ভবিষ্যতে কুনো ধৰণেৰ আৰ্থিক সমস্যাত বা খাদ্য সংকটত নাভোগে তাৰ বাদে পাইট একনা মজবুত ব্যবস্থা হিসাবে স্বীকৃত হইছে। পাইটেৰ মধ্য দিয়া ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাজোত এক ধৰণেৰ কৰ্মসংস্কৃতিও ফুটি উঠে। সগায় সগাৰে কাজত সহায় কৰা এইটাই ভাৰতীয় ধৰ্ম আৰ সংস্কৃতিৰ মূল কথা।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কাথা হইল, আজি বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়, আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
বিঃদ্ৰঃ উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।
কোচ-ৰাজৱংশী মানষিলা মুলত কৃষিজীবী একনা জনগোষ্ঠী। এই জনগোষ্ঠীৰ নিজস্ব পৰম্পৰা, সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যবহাৰ, সামাজিক ৰীতি-নীতিয়ে জনগোষ্ঠীটাক ঐতিহ্য মণ্ডিত কৰি তুলছে। কৃষিয়ে উমাৰ জীৱনেৰ প্ৰধান জীৱিকা হইলেও উমৰা কুনো সময়েৰ জৈন্যেও নিজাৰ সংস্কৃতি আৰ সমাজ জীৱনেৰ ৰীতি-নীতিত থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। শত অভাব আৰ দাৰিদ্ৰতাক পাৰ কৰিও উমৰা পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাথোত মিলিজুলি থাকা দেখা যায়। হাজাৰ হিংসা, ঈৰ্ষা, ঝগৰা আৰ মতেৰ অমিল থাকা সত্ত্বেও বিপদে-আপদে, কাজে-কৰ্মে সমাজেৰ সৌগ ৰাজবংশী মানষিলা একগোট হওয়াৰ দৃষ্টান্তও সচৰাচৰ দেখা যায়। আগেৰ দিনত কাৰো বাৰীত বিয়া, অন্নপ্ৰাশনেৰ মতো কুনো কাজ হইলে গেৰামেৰ সৌগ চেঙৰা-চেঙৰী, বুড়া-বুড়ী সগায় আসিয়া অনুষ্ঠানটা ভালকৰি পাৰ কৰি দেওয়া গেৰামেৰ মানষিলাৰ একনা নৈতিক আৰ সামাজিক কৰ্তব্য বুলি ধৰি নেওয়া হইছে। সহজ, সৰল, হোজা এই জনগোষ্ঠীটাৰ সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ নিদৰ্শন যেকুনো সংস্কৃতিবান আৰ সমাজপ্ৰিয় মানষিক আপ্লুত কৰি তুলবে।
ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া। যেটায় নাহউক, এই ব্যবস্থাটা কি আৰ ইয়াৰ সাথে ৰাজবংশী সমাজ কেমন কৰি জৰেয়া আছে তথা ইমাক দিয়া কেংকৰি সমাজেৰ ঐক্য আৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষিত হয় অই সম্পক্কে অল্প কবাৰ চেষ্টা কৰিলং।
পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ মনষিলা কৃষিজীবী এইটা আগতে কওয়া হইছে। হেমতি আৰ বৃত্তি ধানখেতি কৰা, কোষ্টা নিলা, কাটা, ধোয়া এগিলা কৃষি কাজেৰ সাথে সাথে হালবোওয়া, ৰোয়া গাৰা, ধান কাটা, মাটি তোলা, ঘৰ বান্ধা আদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। হলবোওয়া কামটা কুনো একনা পৰিয়ালেৰ জৈন্যে সময়ত শেষ কৰা ততটা সহজ নাছিল। আজিৰ আধুনিক যুগেৰ মতো অত্যাধুনিক যন্ত্ৰ-পাতি আগেৰ দিনত নাছিল। সেইজৈন্যে দেখা গেইছে অই দিনত গাৰ্হস্থ্য মানষিলা পাইট নেওটা একেবাৰে খাটাঙে আছিল।
পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা, হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
পাইট কুন কাজোত নেওয়া হয় আৰ পাইটেৰ কাজটা কেমন কৰি সম্পন্ন কৰা হয় তাৰ একনা ছোট্ট বিবৰণ তলপাকে দেওয়া হইল :
হালবোওয়া : হাল কৃষিজীবী মানষিৰ জীবনেৰ ঢাল। ভুঁইত সময়মতে হালবোওয়ালে সৌগ খেতি সুন্দৰভাবে ফসল দেয়। কিন্তুক কুনো কুনো সময়ত দেখা যায় হালেৰ গৰুৰ অভাবত কিংবা কামেলাৰ অভাবত ভুঁইগুলা সঠিক সময়ত চাস কৰা অসম্ভব হয়া যায়। এমন অবস্থাত গাৰ্হস্থ্য মনষিলাৰ গেৰামেৰ মানুষেৰ সহায়েৰ খুব দৰকাৰ হয়। নাহোলে উমাৰ খেতি কাজ তো হবাৰ নয়, এমনকি বৰ লোকচান ভৰা খাবাৰ খায় আৰো পৰবৰ্তী সময়ত বৰো মংগাৰ সন্মুখীন হওয়া নাগিৰ পায়। সেইজৈন্যে তখন গাৰ্হস্থ্য গুলাৰ পাইটেৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। উমৰা তখন হাইল্লাৰ যাৰ যাৰ হালগৰু আছে সগাকে বা প্ৰয়োজন অনুসাৰে যত দৰকাৰ হয় ততোগুলা হালগৰু থাকা মানষিক পাইট ডেকায়। হালেৰ বেসি প্ৰয়োজন হইলে একনা গৰু থাকা মানষিও পাইট দিবাৰ পায়। কাৰো একনা গৰু থাকিলে উঞায় আৰ একজন একনা গৰু থাকা মানুষেৰ গৰুৰ সাথে একান হাল বানেয়া পাইটত যোগদান কৰাও দেখা যায়। কিন্তুক এইক্ষেত্ৰত দুয়োজন মানুষকে পাইট খাবাৰ ডেকাটা জৰুৰী। আৰ একটা চিছটেমো আছে। কাৰো হাল গৰু আছে কিন্তুক হালবোওয়া মানষি নাথাকিলে অন্য একজনে হালখান নিয়া পাইটত যোগদান কৰিৰ পায়। এইক্ষেত্ৰতো হালগৰু দেওয়া আৰ হালবোওয়া দুয়োজন মানষিক পাইট খাওয়াৰ ডেকা নিয়ম। হালবোওয়াৰ ক্ষেত্ৰত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতিৰাত নিজাৰ নিজাৰ হাল নিয়া পাইট দিবাৰ আইসে আৰ সগায় এক সাথে শাৰী ধৰি হালবোয়ায়।
ৰোয়া গাৰা : এই কামটা বেসি কৰি হেমতিখেতিৰ সময় লক্ষ্য কৰা যায়। বাইসেলি সময়ত যেটা ধানখেতি কৰা হয় অইটাই ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটাৰ মুখ্য সম্বল। আজিৰ দিনেৰ মতো কৰি আগেৰ দিনত চাইনেজ খেতি নাছিল। বাইসসেলি খেতি যদি কুনো কাৰণত নষ্ট হয় বা কৰিৰ নাপায় তহোলে গোটায় ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়টা বিপদত পৰে। একনা এমন খাদ্য সংকটত দিন কাটা খায় যাৰ পৰিণতত মানুষেৰ মৰণ পৰ্যন্ত হবাৰ পায়। কাজেই এই খেতিটাৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি সময় মতে ৰোয়া গাৰা কাজটা সম্পন্ন কৰাৰ অপ্ৰাণ চেষ্টা কৰে ৰাজবংশীলা
ৰোয়া গাৰা সময় পাৰ হং হং হৈলে বা মেল্লা ভুঁই একসাথে ভেৰ কৰিলে সাধাৰণতে ৰোয়া গাৰা কাজটা টককৰি শেষ কৰা সম্ভব নাহয়। তখন মাৰেয়া মানষিলা হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকায়। এইক্ষেত্ৰত একটা কথা লক্ষ্য কৰা খাইবে যে, ৰোয়া গাৰা কাজটা বেসি কৰি সইঞ্জা বালা বা ৰাতি আয়োজন কৰা হয়। জোৎস্না ৰাতি হইলে তো ভালেই। নাহলে হাচাক নাগেয়া ৰাতি সইগ পাইটাল পাই ধৰি ৰোয়া গাৰাত নাগি পৰে।
মাটি তোলা : মাটি তোলা পাইট সাধাৰণতে ঘৰেৰ ভেটি, খোলাম বাৰী আৰ আগিনাৰ মাটি কাঠা এগিলাৰ বাবদ নেওয়া হয়। এগিলা ছাৰাও বাগানবাড়ি, ডিগিৰ মাটি কাঠা ইত্যাদি সৌগ ধৰণেৰ মাটি কাঠা বা তোলাত পাইট নেওয়া দৃষ্টান্তও আছে। মাটি তুলিৰ আইসাৰ সময়ত পাইটালগুলা সগায় হয় ডেলি নাহোলে কোদাল নিয়া আইসে। ৰোয়া গাৰাৰ মতো কৰি মাটি কাটা কাজো ৰাতি ৰাতি কৰা যায়। কিন্তু এইক্ষেত্ৰত জোৎস্না ৰাতি হওয়টা দৰকাৰ। যেটাই নাহওক, ডেলি কোদাল এগুলা ধৰি আসি সাগায় মিলি হাতাপাতি সেই নিৰ্দিষ্ট কাজটা সম্পন্ন কৰি দেয় মাটি তোলা পাইটত।
কোষ্টা আৰ ধান খেতিৰ কাম : এই কাজটা চৈত, বৈসাখ আৰ জেট মাসে হয়। বসন্ত কালত পত্তম দেওয়াৰ ঝৰি হওয়াৰ সাথে সাথে খাৰলী দিনেৰ মাটি ভিজি যায়। তখন এই আধা ভিজা মাটিত ভাল কৰি চাস কৰি ৰাজবংশী মানষিলা কোষ্টা আৰ বিত্ৰি ধান বোয়ায়। কিন্তুক দিনে দিনে কোষ্টা আৰ ধান গুলা গাজে উঠে আৰ তখন একধৰনে ঘাসে কোষ্টা আৰ ধানক তল কৰি ৰাখে। সেইজৈন্যে ধান-কোষ্টা ভুটকি বিৰাৰ সাথে সাথে পত্তম নিলানিৰ দৰকাৰ হয়। এমন কৰি পৰায় তিন/চাইৰটা নিলানি নাগে। বেসিৰ ভাগ সময়ত কামেলা নিয়া ধান-কোষ্টা নিলা হয়। কিন্তুক বহুত ক্ষেত্ৰত নিলানিৰ সময় পাৰ হয়া যাং যাং হইলে বা উপযুক্ত সময়ত নিলা কাজটা সম্পন্ন কৰিৰ নাপাইলে তখন পাইট নিয়া সেই নিলানি কাজটা শেষ কৰাৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। তখন আগেৰ মতো কৰি হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকেয়া অই কামটা শেষ কৰা হয়।
ধান-কোষ্টা নিলানি কাজত পাসুন নামেৰ একধৰণেৰ অস্ত্ৰ ব্যহাৰ কৰা হয়। পাইটালগুলা সগায় যাৰ যাৰ পাসুন নিয়া কোষ্টা বা ধান নিলিৰ আইসে। সৌগ পাইটাল একসাথে পাই ধৰি নিলানি কাজটা খুব যত্নসহকাৰে শেষ কৰে। যখন পাইটালগুলা পাই ধৰি বসি ধান-কোষ্টা নিলিৰ বইসে তখন ঐ নিলানি কৃষি কাজটা একনা অন্য মৰ্যাদা পায়।
এটি খালি ধান-কোষ্টা নিলাতে পাইট নেওয়া নাহয়। ধান কাটা, উবা, মাৰামাৰা, ধান ডাঙা এগিলা কামাইতো পাইটেৰ দৰকাৰ হয়। একেমতো কৰি কোষ্টা নিলা ছাৰাও কোষ্টা কাটা, উবা, ধোওয়া এগিলা কামতো পাইট নেয় গাৰ্হস্থ্য মনষিলা।
ঘৰ-বাড়ী বান্ধা : কুনো কুনো সময়ত গেৰামেৰ কুনো একজন লোক নৌতন ঘৰ-বাড়ী বানেৰ নাগে। সাংসাৰিক ভাগাভাগিৰ কাৰণতে হৌক আৰ অন্য কোনো কাৰণতে হৌক, যুদি খুব কম সময়েৰ ভিতিৰাত ঘৰ বান্ধা দৰকাৰ হয় আৰ অই অনুসাৰে কামেলা-ঠামেলা পাওয়া নাযায়, তাহোলে উপায়হীন হয়া সগায় পাইটেৰ কথা চিন্তা কৰে। ঘৰ-বাৰীৰ কাজত পাক্কা পাক্কা (expert) মানষিলাক ডেকেয়া তখন মাৰেয়াগিলা পাইট নেয়। এমন অবস্থাত পাইটালগুলা খুব যত্নসহকাৰে সেই মানষিটাৰ ঘৰগুলা বানে দিয়া উমাক টপকৰি থাকাৰ ব্যৱস্থা কৰি দেয়।
নানানটা : পাইট খালি উপ্ৰাত নেকা কাজগুলাৰ বাদে যে নেওয়া হয়, এমন নাহয়। যেকুনো কাজেৰ ক্ষেত্ৰতে পাইট নেওয়া যায়।বাৰীৰ ঘৰ-দুয়াৰ নিকা-নিকিৰ থাকি ধৰি হাৰিবাৰীৰ খৰি-খেৰ যোগাৰ কৰাতো পাইট নেওয়া যায়। বেটিছাওয়া গুলা সংসাৰেৰ যেকুনো কাজত অন্য বেটিছাওয়াক পাইট নেয়। যেমুন, খৰিকাটা, কাপোৰ ধোওয়া এগিলা। ইলা ছাৰাও ভুঁই বাৰীৰ জল ছেকা, ইটা ডাঙা, বিচন তোলা, আলু গাৰা, কচু গাৰা, আলু-কচু তোলা ইত্যাদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। থাউকাতে কবাৰ গেইলে, যেটেখোনা কাজ-কৰ্ম থাকে আৰ মেল্লা মানষিৰ দৰকাৰ হয়, অটিয়ে পাইট নেওয়া হয়।
তাইলে দেখা গেইল যে, পাইট বা হাউলি কৃষিকেন্দ্ৰিক একনা ব্যবস্থা। ইটা ব্যবস্থাত পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া টাইম মতে নিজাৰ নিজাৰ কাম কৰিৰ আইসে। পাইটাল গুলাৰ কাজ কৰাৰ সময়ত যেটা ঐক্য, সম্প্ৰীতি আৰ কৰ্মসংস্কৃতি লক্ষ্য কৰা যায় সেটা খুবেই দৃষ্টিনন্দন। একসাথে হালবোওয়া বা ৰোয়া গাৰা সময়ত হাসি, তামসা, ঠাট্টা, ঈয়াৰকি আৰো কত যে ৰং-তামাসা হয় সেঠা খালি পাইটালগুলা আৰ গাৰ্হস্থ্যই বুজি পায়। এগিলা হাসি-তামাসাৰ সাথে সাথে উমাৰ মাজত একধৰণেৰ কৰ্মোদ্যম দেখা যায় আৰ উমৰা সেই নিৰ্দিষ্ট কামটাক খুব সুন্দৰভাবে সমাপ্ত কৰে। ৰোয়া গাৰা বা নিলানি কাজেৰ সময়ত পাইটাল গুলা মেল্লা ধৰণেৰ গপ্প কৰে। তাৰ ভিতিৰাত কেচ্চা আৰ ধৰ্মীয় গপ্প মুখ্য ৰূপত দেখা যায়। আৰো যদি অটি কোনো একজন পাইটাল গান-বাজেনাত পাকা থাকে তাহোলে ৰাজবংশী লোকগীতে সেই পাইটেৰ কাজটাক আৰো মধুৰ কৰি তোলে। এমনে কৰি গপ্প, কেচ্চা, ধৰ্মীয় গীত, লোকগীত, তামসা জাতীয় কথা ইত্যাদি জিনিস গুলানে অই পাইটক একনা অন্য মাত্ৰা প্ৰদান কৰে।
টোকানি কাথা :
সগাৰে শেষোত কওয়া যায় যে, পাইট সম্পূর্ণৰূপে একনা কৰ্মব্যবস্থা। কৃষি বা ঘৰুয়া কমেৰ সাথোতে পাইটেৰ সম্পক্ক। পাইট এমনে একনা সামাজিক আৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা যাক দিয়া সমাজেৰ মানষিলাৰ মাজত তো ঐক্য-সম্প্ৰীতি প্ৰতিষ্ঠিত হয়েই, সাথোতে হাইল্লাৰ বা গেৰামেৰ মানষিলা যাতে ভবিষ্যতে কুনো ধৰণেৰ আৰ্থিক সমস্যাত বা খাদ্য সংকটত নাভোগে তাৰ বাদে পাইট একনা মজবুত ব্যবস্থা হিসাবে স্বীকৃত হইছে। পাইটেৰ মধ্য দিয়া ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাজোত এক ধৰণেৰ কৰ্মসংস্কৃতিও ফুটি উঠে। সগায় সগাৰে কাজত সহায় কৰা এইটাই ভাৰতীয় ধৰ্ম আৰ সংস্কৃতিৰ মূল কথা।
কিন্তুক দুখ্যেৰ কাথা হইল, আজি বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়, আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
বিঃদ্ৰঃ উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।
No comments:
Post a Comment