গ্ৰন্থ সমালোচনা

ভাদোৰ মাসেৰ খাদ্যজ্ঞান

                                               হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

       ভাদোৰ মাস কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ জৈন্যে একেনা খিব ঐতিহ্যপূৰ্ণ মাস। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ নানানটা সংস্কৃতি দিয়া ভৰি আছে এই মাস। মনসা বা বিষহৰি পূজা, লোকপুৰাণ সিংয়েৰ বিয়াও ছাৰাও কিছু পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাসেৰ ওনাস পাওয়া যায় এই মাসোতে। এটিকোনা তাৰে একেনা ছোট্ট ফ্যাদেলা পাৰাৰ চেষ্টা কৰিলোং।

       মানা ছ্যাকা : কোচ-ৰাজবংশীৰ একেনা হাউসেৰ খাওয়া হৈল ছ্যাকা। এই ছ্যাকাৰ সাথে কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত ভাদোৰ মাসোত একেনা পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস আছে। ভাদোৰ মাসে কোচ-ৰাজবংশীলা সগায় বাড়ী বাড়ী মানা ছ্যাকা খায়। এই মাসে মানাৰ ডাৰি কাটি ঘুচি ঘুচি কৰি কুটি সিদল বা সুটকা দিয়া ছ্যাকা খাওয়া খায়। এই পৰম্পৰাগত খাদ্যজ্ঞান কোচ-ৰাজবংশীলা একেনা লোক-কথাত পাওয়া যায়। যেমন---
               ভাদোৰে মানা
               আশিনে ওল
               কাতি মাসে পাচখোল।
    মানা ছ্যাকা খাওয়াৰ নিয়ামটা ফিৰ সিং-এৰ বিয়াৰ নগত জৰেয়া আছে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে যে, সিং যায় শন মাসেৰ সাংৰান্তিত (কুনো কুনো জাগাত বিশ্বাস আছে সিং যায় শন মাসেৰ বাৰো দিন থাইকতে) আৰ ফিৰি আসিবে ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ তাৰিখে। নিয়াম, সিং জাৰুয়া ছাওয়া ধৰি ফিৰি আইসাৰ আগোত মানা ছ্যাকা খাওয়া খায়। কাৰণ সিং ফিৰি আসি জাৰুয়া ছাওয়াটাক মানাৰ থোপতে ৰাখিবে। আৰ তখন থাকি মানা খাইলে স্বাদ পাওয়া যাবাৰ নয়; মুখত মানা বালাউ-বালাউ কৰি ধৰিবে। সেইজোন্যে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা সগায় সিং ঘুৰি আইসাৰ আগতে মানা ছ্যাকা সিদল-সুটকা দিয়া মনেৰ হাউসে খায়।

      ভাদুৰি ভাত : ভাদোৰ মাসেৰ খাদ্যজ্ঞানেৰ ভিতিৰা একেনা গুৰুত্বপূৰ্ণ নিয়াম হৈল এই মাসোত মামীৰ হাতে অল্প ভাত খাওয়া খাইবেই। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াকে ৰাজবংশী সমাজোত 'ভাদুৰি ভাত' বুলিয়া কওয়া হয়। ভাত যিকুনো শাক বা আঞ্জা দিয়া খাইলেও চৈলবে। মাছ, মসম, সুটকা, সিদল ঝেটায় ম্যালে ওইটাই খাইলেই হৈল। আৰ তাতে যুদি মানা ছ্যাকা ম্যালে তাইলে তো সোনায় সোহাগা। ৰথ দ্যাখাও হৈবে কলা বেচাও হৈবে। মামীৰ হাতে ভাত খাওয়াৰ এই পৰম্পৰাগত নিয়ামকোনা একেনা ৰাজবংশী ছড়াত পাওয়া যায়---
           ...................................
           আসিবে আষাঢ় শন ভাদোৰে
           ঝড়ি শাতাও, বৃষ্টি, বাদল
           স্বাদেৰ ভাদুৰি ভাত
           মামা মামীৰ মাথাত হাত!
           আইসচে ম্যালা সাগাই সোদৰ
           মামা চান্দায় পিড়া, বিঞ্চি, চেয়াৰ
           মামী কৰে গোদৰ গোদৰ।

     তালেৰ পিঠা :  তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটাক নিয়া খানেক মতেৰ অমিল আছে। কায়োঁ কায়োঁ কয়, তালেৰ পিঠা খাওয়া নিয়ামটা বোলে ৰাজবংশী কৃষ্টি নোমায়। কাও কাও ফিৰ এইটা ৰাজবংশী কৃষ্টি বুলিয়া গোদৰ গোদৰ কৰে। যেটায় নাহৌক, এলা ৰাজবংশী সমাজোত পৰায় সৌগঠে এইটা বিশ্বাস আছে যে, ভাদোৰ মাসে তালেৰ পিঠা অল্প হৈলেও খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে ভাদোৰ মাস পৈৰলে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ বাড়ী বাড়ী তালেৰ পিঠা খাওয়া দেখা যায়। কোচ-ৰাজবংশী বেটিছাওয়ালা তালেৰ পিঠা খাওয়াৰ বাদে তালোক ভালকৰি চিপিয়া ৰস বাইৰ কৰি নেয়; তাৰ পাছোত আলোয়া চাউলেৰ গুড়া মিশোল কৰি ওটি গুড় দিয়া ভালকৰি ঘোটেলে নিয়া গোল গোল নাড্ডুৰ মতোন কৰি তেলোত ডুবি ভাজি নেয়। ইয়াকে কয় তালেৰ পিঠা ঝেটা কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ভাদোৰ মাসে মনেৰ হাউসে খায়। 

বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া

                                               হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
     
        উৎসব আৰ খাদ্যৰ মাঝত একেনা নাচোৰবান্ধা সম্বন্ধ আছে। পূজা-পাৰ্বন আৰ প্ৰসাদেৰ মাঝত যেমন একেনা ধৰ্মীয় গোন্ধ থাকে, তেমন কৰি সৌগ উৎসবেৰ সাথোত ধৰ্মেৰ ভাবনা থাকাটা জৰুৰী নোমায়। কতলা উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক (যেমন হুলি, দিবালী এইলা), কতলা ফিৰ কৃষিকেন্দ্ৰিক। কিন্তুক উৎসব ধৰ্মকেন্দ্ৰিক বা কৃষিকেন্দ্ৰিক ঝেটায় না হৌক ক্যানে উৎসবেৰ সাথে একেনা খাদ্যাভাস থাকেই। আৰ এই উৎসবেৰ সাথোত জৰেয়া থাকা মানষিলাৰ ধৰ্ম, সমাজ জীবন যেকুনোভাবে ফুটি উঠিবেই। উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া জানা যায় উমাৰ সমাজ,  জীবন-ধাৰণ, লোকাচাৰ, কৃষিজীবন আৰো নানানটা।  তা ছাৰাও, উৎসবেৰ সাথে জনগোষ্ঠীয় খাদ্যাভাসো জৰেয়া আছে। উৎসবীয় খাদ্য থাকি যেমন একপাকে একনা জনগোষ্ঠীৰ নৃগোষ্ঠীক পৰিচয় পাওয়া যায়, তেমনে কৰি আৰ একপাকে ঐ জনগোষ্ঠীটাৰ নৃতাত্ত্বিক আৰো ঐতিহাসিক পৰিচয়ো পাবাৰ পাই। কাজেই উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া জিনিসগুলাও সাধাৰণ কৃষিজীবী মানষিলাৰ নিজস্ব জনগোষ্ঠীয় খাদ্য-সংস্কৃতিত থাকিয়াই বিৰি আইসে। সেইজৈন্যে দেখা যায়, উৎসবেৰ খাবাৰ-দাবাৰ গুলা সম্পূৰ্ণ লৌকিক পদ্ধতিতে বানা হয়। আমাৰ চাৰিওপাকে ফটকৰি নাগাল পাওয়া প্ৰাকৃতিক জিনিসগুলা আৰ ঐ সিজানোত (season) কৃষিত থাকি সিজ্জি আইসা জিনিসোক নিয়াই উৎসবীয় খাদ্য তৈয়াৰ হয়। অবশ্যে এটি আমাৰ নিজস্ব খাদ্যাভাসে বেসি কৰি আদৰ পায়।
         কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ বসন্ত কালত পালন কৰা উৎসবগুলাৰ ভিতিৰা বিষুয়া একটা খিব জনপ্রিয় উৎসব। এই উৎসব কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ জাতীয় উৎসব। দেশভাগ আৰ ৰাজ্য হাৰাৰ বেদনা নিয়াও, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ছিন্নভিন্ন হৈলেও, সগায় বাড়ী বাড়ী নিজাৰ জাতীয় উৎসব বিষুয়া পালন কৰে। নেপালত ইটাক "শিৰুয়া বিষুয়া" (শিৰুয়া-পাবনি) আৰো বাংলাদেশেৰ নেচুৰা কোচ-ৰাজবংশীগুলা বিষুয়া বুলিয়েই পালন কৰে। এই দুই দেশোত বিষুয়াক যে নামোতে পালন কৰা নাহৌক ক্যানে উৎসবীয় খাদ্যাভাসটা পৰায় একেই আছে। আৰ এপাকে আসামোত বিহুৰ অগ্ৰাসনতো বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ তেমন কুনো ৰদবদল হয় নাই। উত্তৰবঙ্গেৰ ৰাজবংশীগুলাও বিষুয়াক পালন কৰে সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। কিন্তুক আসামোত যেমন এলা বাড়ীৰ বিষুয়া ধুমধাম কৰি আসোৰত পালন কৰা হয়, তেমন কৰি বোল উত্তৰবঙ্গত  দেখা নাযায়। ত্যাঙো বাড়ী বাড়ী বিষুয়া পালন কৰাত উত্তৰবঙ্গ আৰ আসামেৰ মানষিলা কুনো পাক থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। বিষুয়াৰ দিনত ভাজাভুজা বা ভুৰভুৰাত থাকি ধৰি সৌগ নাকাণ খাদ্য পৰায় সৌগ ঠাকাৰ কোচ-ৰাজবংশীয়ে একে মতন কৰি খায়।
        বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ আলোচনা কৰিৰ গেইলে পইলাতে বিষুয়া সম্পক্কে কিছু কথা জানা দৰকাৰ। কিন্তুক হিটা নিয়া আৰ নয়া কৰি কবাৰ কিছুই নাই। বিষুয়া খালি ৰাজবংশীৰে নাহয়, গোটাল অবিভক্ত কামতাপুৰী বাসীৰ জাতীয় উৎসব। সগায় জানে, বিষুয়া পালন হয় সাত দিন ধৰি। তায় বিষুয়াক "সাত বেষমা" বুলিয়া কওয়া হয়। চৈত মাসেৰ সাংৰান্তি থাকি বৈশাখ মাসেৰ ছয়দিন পৰ্যন্ত বিষুয়া উৎসব পালন কৰা হয়। এই সাতদিনোত সাত বিষুয়া পালন কৰা হয়, যেমন-- গৰু বিষুয়া, মানুষ বিষুয়া, গুষ্ঠি বা সাগাই বিষুয়া, সাতশাকী বিষুয়া, বাহো বিষুয়া, শিকাৰ বিষুয়া আৰ দেও বিষুয়া। এঙকৰি পুৰা সাতদিন চলে আৰ এই সাতদিনোত কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা নানানটা বিষুয়াৰ খাদ্যৰ স্বাদ নেয়। বিষুয়াৰ সময়ত জনগণেৰ মাঝত নানানটা আচাৰ ৰীতি-নীতিত বিষমাও দেওয়া, শাতশাকী খাওয়া, আঠাকড়াই, দৈ-চিৰা আদি খাওয়া, সাতৰস খাওয়া, পন্তা খাওয়া, সাত তিতা খাওয়া, শিকাৰ কৰা, ভোজ ভাত খাওয়া--- হিলা পৰম্পৰাগত নীতি-নিয়াম মানি চলা হয়।* এই খাদ্যগুলাকে "বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া-দাওয়া" বুলিয়া এটি আলোচনা কৰা হৈছে।
          বিষুয়াৰ দিনটা বউনি হয় সাকালে সপ্ত তিতা ৰস খায়া। এই সপ্ত তিতাক থাউকাতে সপ্তৰস বা তিতা-কসা-ৰস বুলি কওয়া হয়। চৈত সাংৰান্তিৰ দিন, মানে বেষমাৰ দিন সগায় বেহানে তিতা-কসা-ৰস খায়। এই তিতা-কসা-ৰস ঝেলা জিনিস দিয়া গঢ়া হয় ঐলাক তিতা-কসা বুলিয়া কয়। সপ্তৰস বানেৰ গেইলে নিমাৰ পাতা, আনাৰসেৰ মাইঞ্চা, কানসিসা, বাসকা পাতা, বেতেৰ মাজিৰ পাতা, নৰসিংহ, দুবা, কুশিৰ ৰস, ভাটিকুশিৰ ৰস আৰো  কাচা হলদি এগিলা কম-বেসি কৰি মিসল কৰিয়া অৰ থাকি যতলা ৰস বিৰায় তাকে তিতা-কসা-ৰস কয়। বিশ্বাস আছে, এই ৰস খাইলে সাপে না কামৰায়। তা ছাৰাও, শুড়িমালাৰ ফুল-পাতা, শেফালি ফুলেৰ ৰস, চিৰতাৰ পাতা এমন কৰি কয়েক নাকাণ তিতা পাতা খাওয়া নিয়াম। ফিৰ বোলে বিস্তিৰ ফলো খাওয়া নাগে; এতে জ্বৰজাৰি না হয়। এঙকৰি তিতা জিনিস খায়া কোচ ৰাজবংশীলা পুৰানী বছৰক বিদায় দেয় আৰ নৌতন বছৰত যাতে কুনো অসুখ-বিসুখ না হয় সেই বাদে গাও সুস্থ আখে।
          বিষুয়াত পিঠা খাওয়াৰ তেমন কুনো নিয়াম নাই। বেষমাত নাড্ডু বানায়, দৈ-চিড়াও খায়; কিন্তুক এই উৎসবত পিঠাৰ ব্যবস্থা নাথাকে।** আঠকাৰাই, ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা খাওয়া নাগিবেকে। কুনোঠে আৰো ছাতু খায়। ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় উমাৰ "ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা" বইখানোত এই সম্পক্কে থাউকাতে সৌগ কথা নেকিছে। উমৰা কৈছে---
          "ৰাজবংশী গাৰোস্থৰঘৰ বিষুয়াৰ দিনোত দুফোৰসম সাধাৰণভাবে ভাত না খায়। নিয়াম মতে খায় ভাজাভূজা বা আঠকাৰাই। ভাজাভূজা হোইল চুৰা ভাজা। তাৰে নগদ শুকাতি, নিম আৰো শেফালী গছেৰ পাত ভাজা কৰি খায়; ভাজাভূজা নগদ মিসি দেয় আম, আমেৰ কুশি, নোটকো, কেশুৰ, সেমাস (খিৰা), খৰমুঞ্জা, তেলমূল, বুট আৰো নানা কিচিমেৰ ঐটা বতৰেৰ নয়া ফল। পত্থম গাস চবেয়া বাড়ীৰ চাইৰটা সুলকিত অগলে ফেলে দিবাৰ নিয়াম। পশ্চিমবঙ্গৰ মালদাহ জিলাত ৰাজবংশীলা ভাজাভূজা বদলে ছাতু খায়। খোয়াৰ আগত ঠাকুৰোক গতান দেয়। তাক কয় "ছাতুবাড়ান"। কোকৰাঝাৰ জিলাৰ মদাসী ৰাজবংশী সমাজোত নিয়াম আছে বিষুয়াৰ দিন আঠকাৰাই ডাখাচিৰা (চাউলচিৰা) তিলেৰ নাৰু, বৰ্ণি চাউলদি বানা সিমা (টোপলা ভাত) খাবাৰ নিয়াম। তাৰে সাথোত পূৰ্ব-পুৰুষগিলাক আগবাড়ে দিবাৰ নাগে সিমা। দোতমা এলেকাত দুফুৰে ভাজাভূজা/আঠকাৰাই খালে নগতে সাতশাগি দিয়া ভাত খোয়াৰ নিয়াম আছে। অসমেৰ কোকৰাঝাড় শক্তি আশ্ৰমোত এইদিন ভাজাভূজা নগদ খায় আঠকাৰাই, মাটিকালাই, ঠাকুৰী কালাই, কুল্টিকালাই, তিল, বুট। উত্তৰ দিনাজপুৰ জিলাৰ উতোৰ টুঙিদিঘিৰ (আলতাপুৰ) পলিয়া ৰাজবংশী মানষিলা বিষুয়াৰ দিন মুণ্ডি (চাউলভাজা) খায়।"***
          গৰু বিষুয়াৰ দিনতে বুকুনী খায় কোচ ৰাজবংশীলা। এই খাবাৰ কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত দেখা গেইলেও গৌৰিপুৰ অঞ্চলত কিন্তুক দেখা নাযায়। বুকুনী ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একনা স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস। বুকুনী বানাৰ গেইলে পইলাতে বন্নিধান নাগে। বন্নিধানক জলত কয়দিন ভিজি থোয়া খায়, পৰে ওটি থাকি বিৰ কৰি গাজ না সিজ্জা পৰ্যন্ত আন্ধাৰ কোঠাত ঢাকি ৰাখা নাগে। ধান ভুটকি বিৰাইলে বিৰ কৰি আনি ৰৈদত ঝনঝনা কৰি শুকি তোলা খায়। তাৰ পাছত উৰুনত ভুকিয়া চাউল বিৰ কৰি সেই চাউলক ফিৰ গুৰা কৰি "পিঠালি" বানে নেওয়া নাগে। ইটাৰ পৰে বিত্ৰি ধানেৰ আলোয়া চাউলেৰ ভাত আন্ধিয়া ঠাণ্ডা হবাৰ পাছোত পিঠালিৰ সাথে ভালকৰি মাখি-সানি নিয়া নয়া হাড়ীত ভৰেয়া থোয়। এই ভাত-পিঠালি মিসলিখোনা সেকা কলাৰ পাত দিয়া ঢাকি থোয় আৰ হাড়ীৰ মুখখান বান্ধি থোয়। এঙকৰি দুই-দিন দুই-ৰাতি থাকে। এই দুই-তিন দিনীয়া বাসিয়া ভাত-পিঠালিৰ মিসলিকে বুকুনী বুলি কওয়া হয়।**** কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা গৰু বিষুয়াৰ দিন গৰুক গাও ধোয়াৰ পৰে নুন, মিঠাই, চিড়া-মুড়ি মিসিলিয়া বুকুনী খায়। উমাৰ বিশ্বাস যে, বুকুনী খাইলে গাও আৰো আত্মা ঠাণ্ডা থাকে।
             আলিপুৰদুয়াৰ ব্লকেৰ কুমাৰ গ্ৰাম দুয়াৰেৰ হুত্তি ফিৰ বাশেৰ থুৰিত ভৰেয়া বিষুয়াৰ দিনোত ভাত খাওয়া নিয়াম আছে। হিটা কোকৰাঝাৰ অঞ্চলত খাওয়া সিমা ভাতেৰ মতো পৰায়। বিষুয়াৰ দিনত কাও কাও পাতৰা খায়। পাতৰা বা পাতাও এক নাকাণ পোৰা বা ভত্তা জাতীয় খাদ্য। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা কতলা জিনিসোক কলাৰ পাতত মেৰেয়া আগুনোত পুৰি বা ভত্তা দিয়া খায়। কলাৰ পাতত  এঙকৰি মাছ, শাকসবজি পুৰি খাওয়াকে পাতৰা বা পাতাও বুলিয়া কয়। যেমন-- মাছ পাতৰা, কচু পাতৰা, বাসকা পাতৰা, শুকাতি পাতৰা ইত্যাদি। কলাৰ পাতত শাকসবজি বা মাছেৰ সাথে অসুন, পিয়াঁজ, মৰুচ মিসিলি এক সাথে বান্ধি ধান খেৰ, কাউনিৰ খেৰ বা তুষেৰ আগুনেৰ ভিতিৰা ভৰেয়া পোৰা দিলে পাতাও তৈয়াৰ হয়। কাও কাও আগোত জিনিসগুলা ভত্তা কৰি পৰে নুন-তেল, মৰুচ, পিয়াঁজ, অসুন মাখি ভাত দিয়া খায়। বিশ্বাস আছে যে, কচুৰ পাতাও খাইলে অক্ত বাঢ়ে আৰ ছাফা হয়।
          বিষুয়া খাওয়াগুলাৰ ভিতিৰা আৰ একেনা অনিবাৰ্য খাদ্য হৈল সাতশাক। বিষুয়াত সাতশাক খাওয়াৰ নিয়াম। বৈশাখ মাসেৰ তৃতীয় দিনত সাতশাক খাওয়া নাগে। সেইজৈন্যে এই দিনটাক "সাতশাকী বিষুয়া" বুলি কওয়া হয়। সাতশাক খাওয়াৰ পৈতানে চেংৰীগুলা বেহানে উঠি দল বান্ধি শাক তুলিৰ যায়। উমৰা আমোদ-স্ফূৰ্তি কৰি শাক তুলিৰ সময়ত নানানটা বিষুয়াৰ গান টানে। তাৰ ভিতিৰাত কয়খোনা উল্লেখ কৰাৰ মতো গান হৈল---
 (ক)   আইসো ৰৈ চেংৰীগুলা
          শাক তুলিবাৰ যাই।
          শাক তুলিতে শাক তুলিতে
          মামাৰ বাড়ী যাই।
          ........................।
   (খ)  ঝ্যালা শাক তোলং মুইৰে
          স্যালা কালা বাজায় বাশী।
          আৰে বাঁশীৰ সুৰ খসিয়া পৰেৰে
          তবু কালা বাজায় বাঁশীৰে।
          শাক তুলিয়া আছং মুইৰে
          কালা মোক ভুলকিয়া চায়ৰে।
          .......................................।
   (গ) নাল মাটি বথুয়া শাক,
         আগাল ঝিলমিল কৰে।
         আমাক দেখিয়া খুদনা শাকে
         গোলায় ধৰিয়া কান্দে।
         আজি খুদনা শাক
         ভাজা খাবা নাগে।
            বিষুয়াৰ শাক খাওয়াৰ নিয়াম বোল সৌগঠে আছে। ঝেটে ঝেটে কোচ ৰাজবংশী মানষি আছে ওটি ওটিয়ে বিষুয়াৰ দিনত শাক ভাজি বা ঝোল খাইবেকে। কিন্তুক শাক খাওয়াৰ নিয়ামটা বিচিত্ৰ আৰো আমোদজনক। জাগা বিশেষে শাক খাওয়াৰ নিয়ামটাও ৰদবদল হয়। কাও কাও বৈশাখেৰ পহেলা দিনতে সাত শাক খায়। কিছু অঞ্চলত সাংৰান্তিৰ দিনতে, মানে গৰু বিষুয়াৰ দিনতে শাক খায়। কুনোঠে সাত শাক, কুনোঠে বাইশ শাক খাওয়া নিয়াম। পশ্চিম আসামোত সাতমিসলি শাক খাওয়াটায় নিয়াম, নেপালতো সাত শাক ভাজি বা ঝোল খাওয়া নিয়াম আছে (In Rajbanshi society there is the most popular custom of eating seven sagi on the Bisawa day..)।***** ওপাকে ফিৰ বাংলাদেশেৰ ৰংপুৰ আৰ কোচবিহাৰেৰ কোচ ৰাজবংশীলা বাইশ জাতেৰ শাক আন্ধি খায়।****** কুনোঠে শাকগুলা একসাথে আন্ধি খায়, কুনোঠে ফিৰ আলদা আলদা কৰি আন্ধে (যেমন, কোচবিহাৰেৰ কিছু অঞ্চল)। বিষুয়াত সাধাৰণতে ঝিলা শাক খাওয়া হয় ঐলা হৈল--- কোষ্টা শাক, মেৰা শাক, ঢেকীয়া, বথুয়া, খুদনা বা গাই খুৰিয়া, ডাঙা, কমলু বা কলমী, হেলেঞ্চা, ঢোলা মানিমুনি, কানসিসা, পূৰ্ণ নাফা, বামনী শাক, পদিনা, নাউ-কুমৰা শাক, কচু, গন্ধভেজাল, ঘিনাতিতা আৰো মেল্লা শাক খায় কোচ ৰাজবংশীলা। কোকৰাঝাৰ জিলাত শাকক শুকিয়া "শুকাতি খাৰালি" গঢ়েয়াও খায় বিষুয়াৰ দিনত।
          নেপালত সাত নাকাণ শাকেৰ ঝোল বাসিয়া ভাতেৰ সাথে মিসিলি ৰাখি বৈশাখেৰ পত্তম দিনতে খায়। হুত্তি নিয়াম আছে বৈশাখ মাসেৰ পহেলা দিনতে ভাত বাসিয়া কৰি থুইয়া পৰেৰ দিন সাত শাক দিয়া পন্তা খাওয়া খায়।******* হিলা নিয়াম ভাৰতেৰ পশ্চিমবঙ্গ আৰো আসামতো আছে। পশ্চিমবঙ্গেৰ জলপাইগুড়ি, দাৰ্জিলিং, উত্তৰ-দক্ষিণ দিনাজপুৰ আৰো কোচবিহাৰেৰ কুনো কুনো অঞ্চলত চৈতেৰ ভাত পন্তা কৰি বৈশাখ মাসেৰ বেহানত খায় কোচ ৰাজবংশীলা। আৰ এপাকে কোকৰাঝাৰেৰ দোতমা অঞ্চলেৰ কোচ ৰাজবংশী মানষিলা চৈতেৰ ভাত বাচিলে ফ্যালে নাদে; উমৰা ঐলা ভাতত শুকাতি দিয়া থোয় আৰ পৰেৰ দিন খায়। সাতশাকী বিষুয়াৰ দিন কোকৰাঝাৰ জিলাৰ কুনো কুনো জাগাত কলাৰ চোম্সা খাওয়াও দেখা যায়। শাকত থাকি মেল্লা উপকাৰ হয়। সেইজৈন্যে বিষুয়াত শাক খাওয়াটাক পৰোক্ষভাবে এক নিয়ামত পৰিণত কৈৰছে ৰাজবংশী সমাজে। এটি একনা প্ৰবাদো আছে---
        মাংসে মাংস বৃদ্ধি
        ঘিউয়ে বৃদ্ধি বল।
        দুধে বীৰ্য বৃদ্ধি
        শাকে বৃদ্ধি মল।
    বিষুয়াত শাক খাওয়াৰ বৈজ্ঞানিক ভিত্তিও আছে। বিষুয়াত সাতশাক খাইলে দেহাৰ বিষ কমে, বেটিছাওয়া আৰ বেটাছাওয়া মানষিলাৰ নানান কিচিমেৰ অসুখ ছাৰে। যেমন, হেলেঞ্চা শাক খাইলে হাত-ঠেঙেৰ ঝালানি ছাৰে, অক্তদোষ আৰ চৰ্মৰোগ ছাৰে, মুখেৰ ৰুচিও ভাল হয়। পদিনাও মুখেৰ ৰুচি ভাল কৰে, অক্ত ছাফা কৰে। পূৰ্ণ নাফা খাইলে মোতাৰ জ্বালা ছাৰে; তায় গাও ঠাণ্ডা থাকে। কানসিসা গাৰ বিষ কমায় আৰ অক্ত বাঢ়ায়; কমলু শাকো অক্ত বাঢ়ায়। মেৰা শাকে কিৰমি নাশ কৰে। বামনী শাক স্মৃতি শক্তি বাঢ়ায়। ঢেকিয়া শাকত প্ৰচুৰ ভিটামিন থাকে। এঙকৰি দেখা যায়, বিষুয়াত খাওয়া পত্তিটা শাকেৰ কতগুলা বিশেষ গুণ আছে আৰ সেইজোন্যে কাও যুদি সাচা কৰি শাকগুলা খায় উঞায় হয় নানানটা ৰোগ-ব্যাধিত থাকি মুক্তি পায় নহৈলে সুস্বাস্থ্যৰ অধিকাৰী হয়। "শাতশাকীত থাকা নানানটা শাকেৰ উপকাৰ সম্পক্কে ৰাজবংশী সমাজে অতীত থাকিয়াই জানে। সেইজৈন্যে কোচ ৰাজবংশী মানষিলা এই বিশেষ দিনটাত নিজাৰ সাথতে ভবিষ্যত প্ৰজন্মৰ মানসিক আৰো দৈহিক উৎকৰ্ষৰ তানে মেল্লা নাকাণ লোকাচাৰ পালন কৰে।"********
       বিষুয়াত মাছ-মসম খাওয়াৰো নিয়াম আছে। কিন্তুক মাছ খাইলে বাহো মাৰিসে খাওয়া খাইবে আৰ মসং খাইলে শিকাৰ কৰিসে খাওয়া নাগিবে। চেংৰা, চেঙৰী আৰ সিয়ান মানষিলায় মাছ মাৰে, শিকাৰ কৰে। বাহো বিষুয়াত শিঙা বাজেয়া সগায় মাছ মাৰিৰ যায়, মাছ মাৰে আৰ আন্ধিয়া খায়। শিকাৰ বিষুয়াত চেংৰা আৰ সিয়ান মানষিলা  দল বান্ধি শিকাৰ কৰে। পকী-পয়াল থাকি ধৰি জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৰে। ঘুগু, হৰিতাল, বনমুৰগী, গুই, শেশা, হৰিণ শিকাৰ কৰে। নিয়াম আছে অন্তত একটা হৈলেও শেশা শিকাৰ কৰা খায়। শেশা নাপাইলে একটা শিগাল হৈলেও শিকাৰ কৰি আনা নাগিবেকে। শিকাৰ কৰি আনি সইঞ্জা বেলা সগায় মিলি বনভাত খায় ৰাজবংশী মানষিলা। "কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ শিকাৰেৰ হিটা ভাবনা খিব পুৰাণী, আদিম জীবন-যাপনেৰ একেনা ছাপ এইঠে আছে।"*********

টোকানি : 
     বিষুয়া উৎসব কুনো ধৰ্মীয় উৎসব নোঞায়। এই উৎসব যুদিও কোচ ৰাজবংশীলা পালন কৰা দেখা যায়, তাও কওয়া যায় হিটা উৎসবোত কুনো ধৰ্মীয় আচাৰ নাথাকে। কাও কাও যদিও ভাজাভূজা বা ভুৰভুৰা ঠাকুৰ পাটত গতান দেয়, সেটাৰ নগদ বিষুয়াৰ সম্বন্ধ খিব কম। হিটা আসোলতে একেনা প্ৰাকৃতিক উৎসব, বসন্ত উৎসব, নয়া সালেৰ উৎসব; সগাৰে উপুৰাত হিটা কৃষিৰ সাথে মিসিলি থাকা একেনা লোক-উৎসব। তায় এই উৎসবেৰ সাথে কুনো ধৰ্মীয় খাদ্য নাথাকে। জাতি, বৰ্ণ, ধৰ্ম ভেদ নাৰাখি সগায় এই উৎসব পালন কৰিৰ পায়।
      বিষুয়া উৎসবেৰ খাওয়া খাদ্যগুলা ঘুঙটিলে কোচ ৰাজবংশীলাৰ জনগোষ্ঠীয় বৈশিষ্ট্য ভটভট কৰি ফুটি বিৰায়। আদিম যুগেৰ মতো কৰি এলাও, উৎসবেৰ মৈধ্য দিয়া হৈলেও, জনজাতীয় খাদ্যাভাস আৰো খাদ্য যোগাৰ কৰাৰ নানান পদ্ধতি বত্তি আছে কোচ ৰাজবংশী সমাজোত। নৃতাত্ত্বিক বিশ্লেষণোত দেখা গেইছে, আদিম মানষিলা ভিতিৰা খাদ্য যোগাৰ দুই নাকাণ কৰি কৈৰছে। কাও শাকসবজি, ফল-মুল যোগাৰ কৈৰছিলেক আৰ কাও জন্তু-জানোয়াৰ শিকাৰ কৈৰছিলেক। পত্তম কামটা বেটিছাওয়ালা কৈৰছিলেক আৰ পৰেৰটাৰ দায়িত্ব আছিলেক বেটিছাওয়া মানষিলাৰঠে। সাতশাক, সাত তিতা যোগাৰ কৰাত আৰ ঝাৰ-জঙোল থাকি পশু শিকাৰ কৰাৰ মাঝ দিয়া আদিম জনজীবনেৰ ঐ ছাপটায় ফুটি বিৰায় বিষুয়াৰ দিনত। ভাজাভূজা, বুকুনী, পাতাও এগিলা খাদ্যই নৃতাত্ত্বিকভাবে এইটায় প্ৰমাণ কৰে যে, কোচ ৰাজবংশী মানষিলা আদিম কৌম (tribalism) জনজাতিৰে একেনা ফ্যাকা (sub-group)। তায় শেষোত কবাৰ পাই, বিষুয়াৰ খাদ্যাভাসে কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ একেনা স্বতন্ত্ৰ পৰিচয় দেয়। কাজেই এই উৎসবেৰ খাদ্যাভাসক বত্তে আখাটাও বোল আমাৰে দায়িত্ব।

খেও : 
*ৰঘুনাথ চৌধুৰী : প্ৰাণেৰ বিষুয়া, ৰাও, মাসিক বাৰ্তালোচনী, এপ্ৰিল-মে, 2017।
**লাবন্য ভকত : ৰাজবংশী লোক-সংস্কৃতি, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবুৰী, 2014, পৃ. 61।
***ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 48-49.।
****ৰঘুনাথ চৌধুৰী : বিষুৱা এক জাতীয় উৎসৱ, ফুটকিবাৰী, ধুবুৰী, 2014, পৃ.32।
*****Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 100.
******ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 49।
*******Rajesh Gautam : Rajbanshis of Nepal, Adroit Publishers, New Delhi. 2005, p. 99-100.
********অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় : বিষুৱাৰ সাতশাকী আৰু স্বাস্থ্যবিধান, সংকলিত, অলকেশ চন্দ্ৰ ৰায় (সম্পা), ৰাজবংশীৰ বসন্ত উৎসব, বনমালী প্ৰকাশন, ধুবৰী, 2014, পৃ. 76.।
*********ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা, সোপান, কলকাতা, 2011, পৃ. 50।

বি:দ্র: হালাকুৰাৰ 19 তম বেষমাৰ স্মৃতিগ্ৰন্থ "বেষমাত" প্ৰকাশিত, 2018

টউটকা বা টুটকা : একেনা কৃষিকেন্দ্ৰিক কৰ্মব্যবস্থা

                                                 হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

         কোচ ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা একটা এমন কৰ্মব্যবস্থা ঝেটা খালি কামেলা মানষিলাক দিয়া কৰা হয়। ধৰা হৈল, কুনো কাজেৰ জৈন্যে কামেলা নিলেন আৰ কাজটা সময় মতে শেষ নাহৈল। তখন কাজটা শেষ কৰি দেওয়াৰ বাবদ ঝেটা খাওয়া-দাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়, তখন তাক কয় টউটকা বা টুটকা। ছোট্ট কৰি কবাৰ গেইলে, কামলা মানষি যখন ওভাৰ টাইম খাটি তাৰ বিনিময়ত মাড়েয়াৰটে খাওয়া নেয়, তখন ঐ কৰ্মব্যবস্থাটাকে ৰাজবংশী সমাজোত টউটকা বুলিয়া কওয়া হয়। টউটকাৰ খাবাৰ সাধাৰণতে জলপানে হয় (যেমন-- দই-চিড়া, ৰুটি-দৈ); কিন্তুক কাজটা বেশি বৰো হৈলে বা মেল্লা সময় ধৰি কৰা নাগিলে ৰাতি মাছ-ভাত বা মসম-ভাতো খাবাৰ পায়। এইটা মালিক আৰ কামেলা গুলা মিলি ঠিক কৰি নেয়। ৰাজবংশী সমাজেৰ ইটা কৰ্মব্যবস্থা এলা আস্তে আস্তে হাৰেয়া যাবাৰ ধৈচ্চে।

গাতা ধৰা : কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ একেনা কৰ্মব্যবস্থা

                           হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
 
   কোচ ৰাজবংশী সমাজেৰ কৰ্মব্যবস্থা গুলাৰ ভিতিৰা আৰ একটা সুন্দৰ ব্যবস্থা হৈল গাতাধৰা। গাতা হৈল অদল-বদল (rotation) কৰি কৰা কৰ্ম। যখন কুনো কাজেৰ সুবিধাৰ বাদে দুই বা তাৰ চাইতে বেশি মানষি একসাথে হয়া একদিন ইমাৰ আৰ একদিন উমাৰ কাজ কৰে, তখন তাক গাতা ধৰা বুলিয়া কওয়া হয়। ভালকৰি কৈলে, গাতা হৈল এমন একটা কৰ্ম ব্যবস্থা ঝেটাই কয়জন (2 থাকি 5 জন, বেশি হৈলে অসুবিধা হয়) লোক একগোট হয়া একটা দল গঠন কৰে আৰ পত্তিদিনে যেকুনো একজনেৰ খেতি কাজ কৰে। এমন কৰি ৰোটেশ্যন মাফিক সগাৰে কৃষিকাজ সম্পন্ন কৰে গাতা ধৰা মানষিলা। ৰাজবংশী সমাজোত কৃষিকেন্দ্ৰিক এই কৰ্মব্যবস্থাত কৃষি কাজেৰ চাপোত সাধাৰণতে গাতা ধৰে। যেমন, দুইজন মানষি একসাথ হয়া কোষ্টা নিলিৰ পায়। উমাৰ একজনে আৰ একজনেৰ কাজ নিয়াম মাফিক একসাথে কৰাটাকে গাতা বুলিয়া কওয়া হৈবে। দুই-তিনজন হালুয়া একসাথ হয়া গাতা ধৰিৰ পায়। একটা গৰু থাকা মানষি আৰ একজনেৰ একটা গৰু থাকা লোকক নিয়াও গাতা ধৰিৰ পায়। তাৰ পৰে ৰোটেশ্যন অনুসৰি হাল বোয়েৰ পায়। এই গাতা কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ একটা খিব জনপ্ৰিয় কৰ্মব্যবস্থা আছিলেক। বাইষ্যালি বা নিলানি কাজেৰ সময় কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত গাতা পৰায় দেখা গেইছিল। গাতাৰ মৈধ্য দিয়া কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাঝোত মিলা-মিসা আৰ বন্ধুত্বৰ ভাব ফুটি বিৰাইছিল। কিন্তুক আজিৰ আধুনিক যুগত গাতা এলা হাৰে যাওয়াৰ মতোন হৈছে। 

কবিতা : কুয়া পৰা তোৰ মুখ

হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

আন্ধাৰ ঘুটঘুটা একনা ৰাতিৰ
কুয়া পৰা তোৰ মুখ থাকি
খালি শীত ঝৰে
সেই শীতেৰ শীতোল সোতোত ভাসে
তোৰ টলটলা যৌবন
ঝোলঝোলা আশাগুলা
হঠাৎ সিজ্জি উঠে
কাও বত্তে
কাও মৰে ভুটকি বিৰাইতে
আৰ কাও ভুল্কি মাৰি দেখে
ৰাতিৰ আন্ধাৰতো আয়না দেখি
তুই ঘনো ঘনো নিজাৰ ঢগ মাপিস
আধুনিক হবু না গেৰামী?
না একেবাৰে খাটী ভাৰতীয় নাৰী?
আসোলতে--
তোৰ কাও ঢগ নাদেখে
দেখে তোৰ বাপেৰ ঘেগ।
পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজোত
দৰ কসাকসি কৰি ঢগেৰ হিসাব হয়
আৰ সেই দৰেৰ নেড়ানেৰিত তোৰ যৌবন হাউপসায়।

কাৰণ একটায়--
তোৰ বাপেৰ কামিহাড় কয়টা
এলাও বেচি হয় নাই।
            ...........

(পাইকান পত্রিকা, বইমেলা সংখ্যা, কোচবিহাৰ, জানুৱাৰী, 2018)

কবিতা : ধৰ্ষণেৰ ব্যবসা

                                                    হেমন্ত কুমাৰ ৰায়


তোৰ নেংটা দেহা
অক্তমাখা গাও
কাওয়ে নাদেখে
দেখে খালি টি.আৰ.পিৰ ভোকাতুৰ কয়টায়
টি.আৰ.পিৰ পত্তিটা পয়ন্টোত
তুই ধৰ্ষণ হৈস টুপটুপি
সমাজে কান্দে
কিন্তুক মুচকি হাসে নৰখাদক কয়টা
তুই ফিৰ বোলে আৰো এক্লা নাহৈস
তোৰ সাথোত আছে নাৰীবাদী, মানবতাবাদী আৰো কতো সমাজ প্ৰেমী মানষিলা...
উমাৰ কৃত্ৰিম প্ৰতিবাদোত তুই আৰো উদাল হৈস
ধৰ্ষিতা হৈস পত্তিটা কন্ঠে কন্ঠে
ৰাজনীতিৰ ভোটবেংকত শুদ্ধিকৰণ হয় তোৰ যৌবন
ইচ্ছামতে ধৰ্ষণেৰ দৰদামো হয়

এমুনে কৰি ব্যবসা হয় তোৰ ধৰ্ষণেৰ
কাৰো পেট ভৰে
কাৰো মন
আৰ কৰো ৰক্ষা হয় সিংহাসন।

(পাইকান পত্ৰিকা, পঞ্চম সংখ্যা,  জানুৱাৰী, 2018)

বন্ধন ঝণ আৰু দৰিদ্ৰ কোচ-ৰাজবংশী সমাজ : এক নিৰ্মোহ বিশ্লেষণ

                           
                                                    হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

        আজি এটা দশকৰ পৰা বন্ধনৰ ঋণ ব্যৱস্থাই অত্ৰ অঞ্চলৰ ব্যবসায়ী আৰু গাঁৱৰ কিছুমান দৰিদ্ৰ লোকৰ মাজত প্ৰচুৰ জনপ্ৰিয়তা লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। ব্যবসায়ী সকল বন্ধনৰ ঋণৰ টকাৰে তেওঁলোকৰ ব্যবসায় টনকিয়াল কৰিব পাৰিছে--- এই কথাত কোনো দ্বিমত নাই। গাঁৱৰ কিছুমান মানুহেও বন্ধনৰ টকাৰে বহু সম্পত্তি গঢ়িছে--- এইটোও সঁচা। কিন্তু ব্যবসায়ীসকলৰ তুলনাত এই সংখ্যা তেনেই নগণ্য। শতকৰা 3% হব নে নাই সন্দেহ আছে। কাৰণ গাঁৱৰ কিছুমান মানুহক ব্যক্তিগতভাৱে লগ পাইছো যাৰ মাহেকীয়া উপাৰ্জন খুব বেছি 5/6 হেজাৰ টকা; কিন্তু তেঁওলোকে বন্ধনৰ পৰা 50 হেজাৰ মান ঋণ লৈ দিনটো পগলাৰ দৰে ঘুৰি থাকে সপ্তাহৰ কিস্তিটো পৰিশোধ কৰাৰ কাৰণে। বিশেষকৈ কোচ-ৰাজৱংশী জনগোষ্ঠীৰ মাজত বন্ধনৰ ঋণ এনে এক ভয়ঙ্কৰ পৰিস্থিতিৰ সৃষ্টি কৰিছে যিটো আজিৰ পৰা দহ বছৰমান পাছত লক্ষ্য কৰিব পাৰিম। মোৰ বাক্তিগত পৰ্যবেক্ষণত, বিশেষকৈ নিজৰ গাওঁখনত, দেখিছো যে কিছুমান মানুহে বন্ধনৰ পৰা ঋণ লৈ ঘৰৰ সা-সম্পত্তি বিক্ৰী কৰি কিস্তি দিছে। বাহ, গছ-গছনি  আদি বিক্ৰী কৰি চলাথ কৰাৰ লগতে পত্নীৰ আ-অলঙ্কাৰ আদি একো বাকী ৰখা নাই। তেওঁলোকে ঋণ লৈ লৈ আৰু সাপ্তাহিক কিস্তি পৰিশোধ কৰি কৰি আজি এনে এটা পৰ্যায়ত উপনীত হৈছে যে নিজ সন্তানৰ বেমাৰ-আজাৰ হলেও হাতত ফুটাকড়িও এটা নাথাকে চিকিৎসা কৰিবলৈ। বন্ধনৰ পৰা ঋণ লৈ সংসাৰৰ উন্নতি সাধন তো দূৰৰে কথা, বহুতে মাটি লৈকে বন্ধকত ৰাখিবলৈ বাধ্য হৈছে। মোৰ ব্যক্তিগত ঘৰখনৰ আৰু ওচৰৰ কেইজনমানৰ এই অবস্থা মই সাক্ষাৎ প্ৰত্যক্ষ কৰিছো। আৰু এনে মানুহকো নিশ্চয়কৈ বহুতে লগ পাইছে যে যিসকলে সাপ্তাহিক কিস্তিৰ টকাখিনি যোগাৰ কৰিবলৈ মোৰ দৰে বহু লোকৰ পৰা ঝণ লৈ থৈছে।
     কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠী প্ৰকৃতিগতভাবে অথবা বংশগত পৰম্পৰাৰ বাবে হয়তো কিছু পৰিমাণে অলস্য ভাবাপন্ন। কিন্তু ধৰ্মীয় পৰম্পৰাৰ বাবে আৰু মিথ্যা অহংভাবাপন্নৰ বাবে তেওঁলোক অতি খৰচী হয়। উপাৰ্জনতকৈ খৰচ বেছি। এনেক্ষেত্ৰত যিলোকৰ মাহিলী উপাৰ্জন 5/6 হেজাৰ মান হয় তাক 40/50 হেজাৰ টকা ঋণ দিয়াটো কিমান যুক্তিসংগত? তাৰোপৰি, যি উদ্দেশ্যে ঋণ দিয় হয় বা যি কামৰ বাবে তেওঁলোকে ঋণ লয়, সেই নিৰ্দিষ্ট উদ্দেশ্য বা কৰ্মটো ভালদৰে সম্পাদিত হৈছে নে নাই, তাক নিৰীক্ষণ কৰাৰ কোনো ব্যৱস্থা কিন্তু নাই। বেংকৰ  নিয়ম-নীতি বুজি নাপালেও এটা কথা বুজি পাইছো যে "কোনে মৰে মৰক; টকা ঘটাই বেংক কতৃপক্ষৰ মূল লক্ষ্য"। বেংকৰ ফালৰ পৰা এই সমস্যাৰ  চিন্তা কৰাটো অলীক কল্পনা কৰা হব।
     ফেচবুকত/ব্লগত ইমান লিখা সম্ভৱ নহয় যদিও, তথাপি শেষত কওঁ, যৌথক প্ৰথাই ৰাজবংশীক তো নিশেষ কৰিহে এৰিবই; লগতে এই নিশেষকৰণত এটা অন্যতম অৰিহণা যোগাব বন্ধনৰ ঋণ ব্যৱস্থাই। প্ৰতি বছৰে ছোৱালী বিয়াৰ বাবদ কিমান যে মাটি ৰাজবংশীৰ হাতৰ পৰা অনা-ৰাজবংশীৰ হাতলৈ যায় তাৰ হিচাপ নাই। বন্ধনৰ ঋণে এই কাম আৰু সহজ কৰি দি আছে। এইদৰে আৰু এটা বা দুটা দশক আগবাঢ়িলে ভূমিপুত্ৰ কোচ-ৰাজৱংশীসকল ভূমিহীন হওঁতে আৰু বেছিদিন নালাগিব।
    গতিকে আমাৰ অনুৰোধ, বন্ধন বেংকে ঋণ লোৱা ব্যক্তিসকলৰ খা-খবৰ লওক, সামৰ্থ বিচাৰ কৰক, উপাৰ্জন আৰু ঋণৰ মাজত এটা অনুপাত নিৰ্ধাৰণ কৰক; তাৰ পাছতহে ঋণ দিয়ক। ঋণ লৈ যাতে মানুহবোৰ ভিক্ষাৰী নহয়, সেইটো পৰ্যবেক্ষণ কৰক। অৱশ্যে আমি এইটোও জানো, এইবোৰ 'আকাশত চাং পতা'ৰ দৰে এটা চিন্তা।

পাইট বা সাউৰি বা হাওয়ালি

   
                           হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
 
        ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া।
       পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা  জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
        পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো  কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
        পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
        পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা,  হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
    দুখ্যেৰ কথা হৈল, এলা ৰাজবংশী সমাজ থাকি পাইট পৰায় হাৰে গেইছে। আজিৰ বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়,  আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া  না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।
         
বি:দ্ৰ: উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।

হ্যাসাৰ

   
হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

      কোচ ৰাজবংশী সমাজেৰ কৰ্মব্যবস্থা গুলাৰ ভিতিৰা হ্যাসাৰ একেনা অন্যতম ব্যবস্থা। বিনা শৰ্তত কাৰো কাজোত সহায়-সহযোগ কৰাটায় হ্যাসাৰ। পাইট দিলে যেমন পাইটালগুলাৰ সাথে আউগান কথাবাৰ্তা থাকে, খাওয়া-দাওয়াৰ ব্যবস্থা থাকে, হ্যাসাৰেৰ বেলা বোল এমন নাহয়। হ্যাসাৰ এমনে এমনে দিবাৰ পায় বা খাওয়া-দাওয়াৰ হাল্কা ব্যবস্থা থাকিৰো পায়। ইটা নিৰ্ভৰ কৰে মাড়েয়াৰ উপুৰাত। কাজটা বৰো হৈলে একদিন খোয়ৰো পায়, কিন্তুক খাওয়াটা এটি পধ্যান কথা নোঞায়। তা ছাৰাও, হ্যাসাৰ হঠাৎ কৰি যোগ দেওয়া কৰ্মব্যবস্থা। যেমন, কাও কুনো একটা কাজ কৰিৰ নাইগছে আৰ তোমাৰা ঘাটা দিয়া যাবাৰ নাইগছেন। দেখিলেন ঐ মানষিটা কাজটা কৈৰতে অসুবিধা হৈছে, তখন উঞায় ডেকেৰ পায়--"অই ফল্লা! অল্প হ্যাসাৰ দে তো ৰে।" তখন উয়াৰ কাজটাত সহায় কৰি দেওটাক কৈবে "হ্যাসাৰ"। অবশ্যে কুনো কুনো কাজেৰ বেলা মাড়েয়া জনে হ্যাসাৰেৰ কথা আউগান জানেৰো পায়। এই হ্যাসাৰেৰ মৈধ্য দিয়া কোচ ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাঝোত মিলা-মিসা, ভাতৃত্ববোধ আৰো দায়িত্ববোধ পৰকাশ পায়।

শিবেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল : একঝন হাৰেয়া যাওয়া কোচ-ৰাজবংশী

হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

      কোচ ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়েৰ একজন বিশিষ্ট সাহিত্যিক, সাংবাদিক, সংগীতপেৰেমী মানষি হৈল শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল। আসোলতে মানী মণ্ডল আছিল একজন সমাজসেবক, গায়ক, অভিনেতা, লেখক আৰ একজন বিশিষ্ট গবেষক।  উমাৰ জন্ম হয় 1907 সনোত আসামেৰ ধুবুৰী জিলাৰ কৈমাৰী গেৰামেৰ দ্বিতীয় খন্ডত। কিন্তুক কৰ্মেসূত্ৰে উমৰা বাস কৰিছিলেক গৌৰিপুৰত। 1952 সন থাকি উমৰা গৌৰিপুৰত স্থায়ীভাবে থাকিৰ ধৰে। গৌৰিপুৰত থাকি উমৰা ৰাজবংশী/কামতাপুৰী ভাষা নিয়া ঢেইল্লা নেখা-নেখি কৈৰছিলেক। এই জাতিৰ ভাষা-সংস্কৃতি নিয়া উমৰা অসমীয়া আৰ বাংলাত ভাষাত মেল্লা প্ৰবন্ধ, গল্প আৰ কবিতা নেখিছিল। কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল উমাৰ বেশিভাগ জিনিস এলা হাৰে গেইছে। আৰ যে কয়খোনা আছে সেইলাও হাৰে যাওয়াৰ মতোন।
      শিৱেন্দ্ৰ নাৰায়ণ মণ্ডল সম্পাদিত পত্ৰিকা কয়খান হৈল--
1. গুৱাহাটীৰ আইন কলেজত পঢ়ি থাকা সময়ত বাংলা ভাষাত "আৰ্ঘ্য" নামেৰ এখান পত্ৰিকা সম্পাদনা কৰে।
2. 1944 থাকি 1946 সন, মানে পৰায় দুই বছৰ ধৰি "গণসেবক" নামেৰ আৰ এখান পত্ৰিকা পৰকাশ কৰে।
3. উমাৰ সৌগ চাইতে জনপ্ৰিয় কাজ হৈলেক 1967 সনেৰ 16 জুলাইত থাকি পৰকাশ পাওয়া এখান দ্বিভাষিক (অসমীয়া-বাংলা) বাৰ্তালোচনী "প্ৰান্তবাসী"। পত্থমে এই বাৰ্তালোচনীখান পষেকীয়া  (15 দিনীয়া) আছিলেক। পৰে মাইনষেৰ ব্যাপক আগ্ৰহ দেখি সাপ্তাহিক হিসাবে পৰকাশ কৰে দুই বছৰ পৰ থাকি মানে 1969 সনেৰ 16 জুলাই থাকি। 1983 সনোত এইখান বন্ধ হয়।
       উমৰা নেখা বইগুলা হৈল---
1. পল্লিগীতি (1954), নেখিছে বাংলাত;
2. জাগো ক্ষত্ৰিয় (সন জানা নাই);
3. সুবচনীৰ ব্ৰাতমোচন (সন জানা নাই), নেখিছে কামতাপুৰী/ৰাজবংশী ভাষাত;
3. ৰাজবংশী ক্ষত্ৰিয় জাতিৰ ইতিবৃত্ত  (1972); নেখিছে অসমীয়াত;
4. গোৱালপৰীয়া লোকগীতৰ ৰূপৰেখা (নেখা সময় 1966, পৰকাশ পায় 1996 সনোত মৃত্যুৰ পাছোত)।
5. গোৱালপৰীয়া ভাষাৰ ব্যাকৰণ  (অপ্রকাশিত, গুৱাহাটীৰ এক প্ৰকাশনে পাণ্ডুলিপি গাইপ কৰি দেয়)
         উমৰা ঐ সময়ত সাহিত্য আৰ সাংবাদিক জগতত ঝেগুলা অবদান ৰাখে তাৰ বাদে তলোত দেওয়া সন্মানগুলা লাভ কৈৰছে---
      1. সাংবাদিকতা আৰো সমাজেৰ ফিতি থাকা উমাৰ অবদানেৰ বাদে 1988 সনোত গুৱাহাটীৰ পত্থম বাৰ্ষিক অধিৱেশনত "সদৌ অসম ক্ষুদ্ৰ বাতৰি কাকত সন্থা"ত থাকি এখান প্ৰশস্তিপত্ৰ আৰ পাচ হাজাৰ টাকাৰ চেক লাভ কৰে।
       2. উমাৰ সাহিত্য কৃতিৰ বাদে পশ্চিমবংগেৰ এক সাহিত্যি সংগঠন থাকি "সাহিত্য বিনোদ" উপাধি লাভ কৈৰছিলেক।
    3. তা ছাৰাও বিভিন্ন সংগঠনত সভাপতি, সম্পাদক হিসাবে কাজ কৈৰছিলেক।
    
     এই মহান মানষিটা পৰলোক গমন কৰে 1989 সনেৰ 3 মেত। এই মহান মানষিটাৰ উপুৰাত উল্লেখ কৰা জিনিসগুলা যুদি সংৰক্ষণ কৰা গেইলেক হয়, তাইলে সাচাই আমাৰ কোচ ৰাজবংশী জাতিটাৰ মেল্লা তথ্যও উদ্ধাৰ কৰা গেইলেক হয়।

কেচ্চা : ব্যাঙেৰ হুকা ধৰি যাওয়া

                       হেমন্ত কুমাৰ ৰায়
 
       এখান গেৰামোত একঝন মানসি ভাৰি দিয়া মাছ মাৰিৰ ধৈৰছে। সেদিন উয়াৰ ভাৰিত কোনো মাছে নাপৰে, খালি পৰে ব্যাঙ। বুঢ়া ৰাগ খায়া ঐ ব্যাঙগুলাকে বাড়ী নিয়া গেইল আৰ উয়াৰ মাইয়া বুঢ়ীক কৈল, "বুঢ়ী, আজি ব্যাঙে খামো। ব্যাঙে ভাজি কৰ, ব্যাঙে ঝোল কৰ।" বুঢ়ী বুঢ়াৰ কথা শুনি ব্যাঙগুলাক কোট-বেচা কৰিৰ নাগিল। তাৰে ভিতিৰা একেনা ব্যাঙ ঝাপ্পে যায়া বান্নীৰ তলোত নুকাইল। বুঢ়ী ব্যাঙ কোটা শেষ কৰি জাবুৰা-জাকোন গুলা সামটিবাৰ বাদে বান্নী আনিৰ যায়া দেখে একেনা ব্যাঙ ওটি আছে। ব্যাঙ নিজাৰ বিপদ বুঝি বুঢ়ীক মাও দায় দিয়া কৈল--" মাও মাও মোক মাৰিস না। মুই এলায় বাবাৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাইম।" বুঢ়ী মনে মনে কয় 'ভালে হৈল'। বুঢ়াৰ জোনে হুকা-তামুক নিয়া যাওয়া মানষি একঝন পাওয়া গেইল। বুঢ়ী তখন হুকা, তামুক, ভুতি ব্যাঙেৰ কমৰোত বান্ধি বুঢ়া ঝেটে হাল বোয়েৰ নাইগছে ওটি পাঠে দিল।
      ব্যাঙ হুকা-তামুক পিঠিত নিয়া তুৰুত তুৰুত কৰি ঝাপে ঝাপে আল্লী দিয়া যায়। ব্যাঙ তুৰুত কৰি ঝাপায় আৰ কয় "বাও বাও হুকাটা খাও, বাও বাও হুকাটা খাও।" এই কথা শুনি বুঢ়া চমকি উঠিল। কায়ৰে ওটা, হুকা-তামুকেৰ কথা কয়? বুঢ়া হাল থুইয়া আল্লীত উঠি দেখে একটা ব্যাঙ উয়াৰ জোনে হুকা আৰ তামুক নিয়া আইসছে। বুঢ়া তখন ব্যাঙেৰ থাকি হুকা-তামুক নিয়া আল্লীত বসি মনেৰ হাইসে হুকা টানিৰ ধৰে।
        ঐ সম ৰাজাৰ ব্যাটা ধানবাৰী দিয়া আসিৰ ধৰে। এইটা দেখিৰ যে কায় ওটি হাল বোয়ায়। ব্যাঙ ৰাজাৰ ব্যাটাক দখি কয়--- "ধানবাড়ী দিয়া ঘাটা চাউলবাড়ী দিয়া ঘাটা, চওৰে ফেলাইম মাথাৰ পাকিৰি টালেয়া দেখাইম ঘাটা।" কথাটা শুনি ৰাজাৰ ব্যাটাৰ খিব ৰাগ উঠে। উঞায় ব্যাঙক ধৰি-বান্ধি বাড়ী নিয়া যায়। কেচেৰা ব্যাঙটা তখন ফিৰ কয়---"টেং টেটাৰ টেং, ৰাজাৰ ব্যাটিক নেং; ৰাজাৰ ব্যাটি ভাত আন্ধি দিবে মুকুৰ-মাকাৰ খাং।" এইটা কথা কয়া ব্যাঙ ওটি থাকি পালায়।

মাগন/নাগাল : 
নমিতা বালা ৰায় (70) : কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।

ভাদোৰ মাসেৰ ৰাজবংশী সংস্কৃতি : 'সিং'-এৰ বিয়াও

                               
                                                    হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

         কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ একেনা ঐতিহ্যপূৰ্ণ মাস হৈল ভাদোৰ মাস। এই মাসোত কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত নানানটা লোক-সংস্কৃতি মালুম কৰিৰ পাই। যেমন, এইটা সময়তে মনসা বা বিষহৰি পূজা বাড়ী বাড়ী হয়; কোচ-ৰাজবংশীৰ পৰম্পৰাগত খাদ্য সুটকা-সিদল এই সময়তে বানায়, খাদ্যাভাস হিসাবে মানা ছ্যাকা, তালেৰ পিঠা এই সময়তে খাওয়া খায়; হেউতি খতিৰ শেষুয়া দিন এই ভাদোৰ মাসেই, তায় কিছু কৃষিকেন্দ্ৰিক লোকাচাৰো পালন কৰে ৰাজবংশী মানষিলা। ইয়াৰে ভিতিৰা একেনা লোক-বিশ্বাস হৈল 'সিং'য়েৰ বিয়াও। উয়াৰো ফিৰাণি দিন ভাদোৰ মাসেৰে তেৰ তাৰিখ।
        সিং যাইবে শন মাসেৰ বাৰো দিন থাইকতে আৰ ফিৰি আসিবে ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ দিনোত। কুনো কুনো জাগাত এইটা বিশ্বাস আছে যে সিং যায় শন মাসেৰ সাংৰান্তিত। সিং বিয়াও কৰিৰ যায় পূব থাকি পশ্চিম পাকে। একেলায় কিন্তুক নাযায়, সাথোত থাকে গুবুৰি সাৰো, ঢাডোৰা সাৰো, কাউয়া আৰো নানান পখি-পয়াল। সগায় মাথাত কৰি কিছু নাহয় কিছু জিনিস উবি নিয়া যাইবে। কয়োঁ নিবে খৰি, কায়োঁ ত্যাল, কায়োঁ সাঙিভাৰ আৰো কাও দানেৰ জিনিস। সিং যখন বিয়া কৰিৰ যায়, তখন নিলুয়া দেওটা এমেস-ডেমেস কৰে, একফোটা-দুইফোটা বা ছিমছিমানি ঝৰিও পৰে। ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে সিংয়েৰ সাথোত ঝায় ঝায় গেইছে উমাৰ মাথা মুৰিয়া বা নাৰিয়া হৈবে, ছিলছিলা হৈবেই। সেইজোন্যে ভাদোৰ মাসেৰ বতৰত আমৰা পৰায় দেখি সাৰো পখিৰ মাথা নাৰিয়া হওয়া, ছিলছিলা হওয়া। বিশ্বাস আছে, ঝেটা পখি সিংয়েৰ বিয়াত খৰি নিয়া গেইছে উয়াৰ মাথা নাৰিয়া হৈছে, ঝায় ঝায় ত্যাল নিয়া গেইছে উমাৰ মাথা ছিলছিলা হৈছে; ইত্যাদি।
        সিংয়েৰ খালি বিয়াও নাহয়, সিংয়েৰ ছাওয়াও হয় ঐ কয়দিনতে। আৰ এই ছাওয়াক কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা 'জাৰুয়া ছাওয়া' বুলিয়া কয়। সিং ঘুৰি আসিৰ সম সাথোত থাকিবে উয়াৰ জাৰুয়া ছাওয়া। ঐ সম নদীৰ পাৰোত কাশিয়াৰ ফুল ফুটে। জাৰুয়া ছাওয়া হাগিলে, মুতিলে কাশিয়াৰ ফুল দিয়া টিকা মুছি দিবে, ফুল হাতোত তুলি দিবে। কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত বিশ্বাস আছে, জাৰুয়া ছাওয়া হাগিলে, মুতিলে বাড়ীৰ কাপোৰ-চোপৰত দাগ ধৰিবে। তায় কোচ-ৰাজবংশী বেটিছাওয়ালা ভাদোৰ মাসে ঢেকসো, বাকসো, টেৰাং থাকি কাপোৰ-চোপোৰ বাইৰ কৰি ৰৈদত শুকিৰ দেয়। ঝায় ঝায় কাপোৰ বাইৰ কৰিৰ নয়, তাৰ কাপোৰত খাটাং হাগাৰ দাগ ধৰিবেই। আৰ দাগ ধৰিলে হাজাৰ ঘোচলাইলেও বা ধুলেও উঠিৰ নয়।
       সিং-এৰ ইটা ধাৰণাৰ নগত কোচ-ৰাজবংশী সমাজোত একেনা খাদ্য পৰম্পৰাও আছে। সিং জাৰুয়া ছাওয়া ধৰি ফিৰি আইসাৰ আগোত মানা ছ্যাকা খাওয়া খায়। কাৰণ সিং ফিৰি আসি জাৰুয়া ছাওয়াটাক মানাৰ থোপতে ৰাখিবে। আৰ তখন থাকি মানা খাইলে স্বাদ পাওয়া যাবাৰ নয়; মুখত মানা বালাউ-বালাউ কৰি ধৰিবে। সেইজোন্যে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা সগায় সিং ঘুৰি আইসাৰ আগতে মানা ছ্যাকা সিদল-সুটকা দিয়া মনেৰ হাউসে খায়।
       কোচ-ৰাজবংশী কিষ্যান মানষিলাৰ মাঝোত এই বিশ্বাস চালু আছে যে, ভাদোৰ মাসেৰ তেৰ তাৰিখেৰ ভিতিৰা ৰোয়াগাৰা কামাই শেষ কৰা খাইবে, সিং ঘুৰি আইসাৰ পৰে আৰ ৰোয়াগাৰা যাবাৰ নয়, ভুঁইত গুজি দেওয়া চলিৰ নয়। সিং ঘুৰি আইসাৰ পৰে ৰোয়া গাৰিলে ধানেৰ খেতি ভাল হবাৰ নোমায়। ফিৰ নিয়াম আছে, সিং ফিৰি না আইসা পৰ্যন্ত বান্নী কাটি আনা নাযায়। বিশ্বাস সিং না আইসা পৰ্যন্ত বান্নী শক্ত নাহয়; কাও যুদি সিং আইসাৰ আগোতে বান্নী কাটে, তাইলে উমাৰ বান্নী নেলপেলা হৈবে। জাৰ আইসে সিং-এৰ গিজ্জনতে।
    সিং-এৰ এই গল্ফখান কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ সৌগঠেই চালু আছে। আসাম, পশ্চিমবংগ, নেপাল, বিহাৰ আৰ বাংলাদেশেৰ সৌগ কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ভাদোৰ মাস পৰিলে সিং-এৰ লোক-কথাৰ খেও ধৰি বাড়ীৰ খেতা-কাপোৰ থাকি কৃষিকাজ পৰ্যন্ত গোটে নেয়। এইটা আসোলতে কোচ-ৰাজবংশীৰ লোকপুৰাণ, লোক-বিশ্বাস বা একধৰণেৰ মিথ বুলিয়া পৈতান যাবাৰ পাই।
 খেও :
1. ডঃ দীপক কুমাৰ ৰায় : ৰাজবংশী সমাজ আৰো সংস্কৃতিৰ কাথা।
2. নাগাল : নমিতা বালা ৰায় (70), কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।