রাজবংশী সমাজোত চলতি মিথ : শামুকের জন্মকথা

                                 গোটাইয়া : 
                            হেমন্ত কুমার রায় 

       রাজা হরিশচন্দ্র মুনি-ঋষির দানের দক্ষিণা দিবার যায়া ফতুর হৈছিলেক। তায় অভাবত পরি ডোমের কাজ, মানে শুয়র চরার কাজ করিছিলেক। পত্তিদিনে শুয়রের গু পরিষ্কার কৈরতে উয়ার খিব অসুবিধা হৈছিলেক। তায় উঞায় ধর্মঠাকুরক পারথনা করি কৈছিলেক--"আইসা কালি থাকি মুই আর শুয়রের গু সান্টা-সান্টি করির পাইম না। ধর্মঠাকুর তুই খোয়ার পরিষ্কার করার ব্যবস্থা কর।" পরের দিন হরিশচন্দ্র দেখিলেক, শুয়রের হাগাগুলা শামুকের ঢক ধরিয়া খোয়ারের ফাক দিয়া বাইরিয়া যাবার নাইগছে। তখন থাকি শামুকের জন্ম হৈলেক।

খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশের আদিবাসী সংস্কৃতি।

ৰাজবংশী লোকপুৰাণ : সাপেৰ এক চৌক কানা আৰো কাণ ছেড়া

                  গোটাইয়া : হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

        মা মনষা ঝখন সাপেৰ কুলক বিষ দিয়া ভুবনত ছাড়ি দেয়, তখন সাপলা কামৰে কামৰে ভাইল্লা মানষিক মাৰি ফ্যালাৰ নাগিল। মানষিলা ভয়তে হুকা হৈল। সাপেৰ আপসাৰি থাকি কেংকৰি নিস্তাৰ পাওয়া যায় ভাবিৰ নাগিল। তখন মানষিলা উপায় নাপেয়া দেবেৰ দেব মহাদেবেৰ ওটি শৰণাপন্ন হৈল আৰ সাপেৰ অপসাৰিৰ কথা জানাইল। মহাদেব মানব জাতিৰ দুষ্ক্য বুঝি মানুষকুলেৰ ৰক্ষাৰ বাদে সাপেৰ এক চৌক কানা কৰি দিলেক আৰ একটা কাণ ছিড়ি নিলেক, যাতে সাপে মানষিৰ কুনো শব্দ শুনিৰ নাপায় আৰ যাতে পিথিবিৰ খালি একপাকে দেখিৰ পায়। শ্যালা থাকি সাপেৰ এক চৌক কাণা হৈল আৰ সাপেৰ আপসাৰিও কমিল।

খেও : ডঃ মাযহাৰুল ইছলাম তৰু, বাংলাদেশেৰ আদিবাসী সংস্কৃতি।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018

কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ পাইট খাওয়া ব্যবস্থা : একেনা ছোট্ট অধ্যয়ন

                                                   হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

       কোচ-ৰাজৱংশী মানষিলা মুলত কৃষিজীবী একনা জনগোষ্ঠী। এই জনগোষ্ঠীৰ নিজস্ব পৰম্পৰা, সংস্কৃতি, আচাৰ-ব্যবহাৰ, সামাজিক ৰীতি-নীতিয়ে জনগোষ্ঠীটাক ঐতিহ্য মণ্ডিত কৰি তুলছে। কৃষিয়ে উমাৰ জীৱনেৰ প্ৰধান জীৱিকা হইলেও উমৰা কুনো সময়েৰ জৈন্যেও নিজাৰ সংস্কৃতি আৰ সমাজ জীৱনেৰ ৰীতি-নীতিত থাকি পাছ পৰি থাকে নাই। শত অভাব আৰ দাৰিদ্ৰতাক পাৰ কৰিও উমৰা পৰস্পৰে পৰস্পৰৰ সাথোত মিলিজুলি থাকা দেখা যায়। হাজাৰ হিংসা, ঈৰ্ষা, ঝগৰা আৰ মতেৰ অমিল থাকা সত্ত্বেও  বিপদে-আপদে, কাজে-কৰ্মে সমাজেৰ সৌগ ৰাজবংশী মানষিলা একগোট হওয়াৰ দৃষ্টান্তও সচৰাচৰ দেখা যায়। আগেৰ দিনত কাৰো বাৰীত বিয়া, অন্নপ্ৰাশনেৰ মতো কুনো  কাজ হইলে গেৰামেৰ সৌগ চেঙৰা-চেঙৰী, বুড়া-বুড়ী সগায় আসিয়া অনুষ্ঠানটা ভালকৰি পাৰ কৰি দেওয়া গেৰামেৰ মানষিলাৰ একনা নৈতিক আৰ সামাজিক কৰ্তব্য বুলি ধৰি নেওয়া হইছে। সহজ, সৰল, হোজা এই জনগোষ্ঠীটাৰ সামাজিক সম্প্ৰীতিৰ নিদৰ্শন যেকুনো সংস্কৃতিবান আৰ সমাজপ্ৰিয় মানষিক আপ্লুত কৰি তুলবে।
       ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ সমাজিক সম্প্ৰীতিৰে একনা অন্যতম ব্যবস্থা হইল পাইট-খাওয়া বা পাইট নেওয়া ব্যবস্থা। এই ব্যবস্থা মুলত কৃষিকৰ্মেৰ সাথতে জৰেয়া আছে আৰো ইয়াৰ সাথোত খাওয়া-দাওয়াৰ একনা বিশেষ আয়োজনো আছে। খাওয়া-দাওয়া অৱশ্যে কৰ্মেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা হয়; এমনে এমনে বা কুনো অনুষ্ঠানৰ খাওয়া-দাওয়া ইটা নাহয়। পাইট দেওয়াৰ বাবদ সাধাৰণতে পেটভৰ্তি আমিষ খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়। হাস, চৰাই, শুওয়ৰ, কৈতৰ এগিলায় সাধাৰণতে পাইটেৰ খাওয়া। যেটায় নাহউক, এই ব্যবস্থাটা কি আৰ ইয়াৰ সাথে ৰাজবংশী সমাজ কেমন কৰি জৰেয়া আছে তথা ইমাক দিয়া কেংকৰি সমাজেৰ ঐক্য আৰ সম্প্ৰীতি ৰক্ষিত হয় অই সম্পক্কে অল্প কবাৰ চেষ্টা কৰিলং।
       পাইট শব্দেৰ ব্যুৎপত্তি কি বা ইয়াৰ আভিধানিক অৰ্থ কি--- এই সম্পক্কে তেমন কিছু জানা নাযায়। কিন্তু 'পাইট' যে ৰাজৱংশী সমাজেৰ একনা বহুল প্ৰচলিত শব্দ আৰ ইটাৰ যে উপযোগিতা অপৰিসীম সেইটা কাথা খাটাঙকৰি কবাৰ পাই। পাইটক আলদা আলদা  জাগাত আলদা আলদা নামোত জানা যায়। যেমুন, জলপাইগুৰি/আলিপুৰদুয়াৰেৰ অত্তিকাৰ কাহো কাহো ইটাক "হাওয়ালি খাওয়া" বুলি কয়। আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং অঞ্চলেৰ ৰাজবংশীলা পাইটক "সাউৰি"/"যাংখ্ৰা" বুলিয়া বুজে ইত্যাদি। কিন্তুক অঞ্চলভেদে ইটাৰ নামেৰ বদলি গেইলোও পাইটেৰ মূল উদ্দেশ্য আৰ ধাৰণাটা পৰায় একেই আছে।
        কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীৰ মনষিলা কৃষিজীবী এইটা আগতে কওয়া হইছে। হেমতি আৰ বৃত্তি ধানখেতি কৰা, কোষ্টা নিলা, কাটা, ধোয়া এগিলা কৃষি কাজেৰ সাথে সাথে হালবোওয়া, ৰোয়া গাৰা, ধান কাটা, মাটি তোলা, ঘৰ বান্ধা আদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। হলবোওয়া কামটা কুনো একনা পৰিয়ালেৰ জৈন্যে সময়ত শেষ কৰা ততটা সহজ নাছিল। আজিৰ আধুনিক যুগেৰ মতো অত্যাধুনিক যন্ত্ৰ-পাতি আগেৰ দিনত নাছিল। সেইজৈন্যে দেখা গেইছে অই দিনত গাৰ্হস্থ্য মানষিলা পাইট নেওটা একেবাৰে খাটাঙে আছিল।
        পাইট হইল কজেৰ বিনিময়ত আয়োজন কৰা খাওয়া-দাওয়া। ৰাজবংশী মানষিলা বিশেষ কৰি গাৰ্হস্থ্য মনষিলা সাধাৰণতে পাইট বেসিকৰি নেয়। আৱশ্যে গৰিব মানষিও পাইট নেওয়া দেখা যায়। যখন কাজেৰ চাপত বা মানষিৰ অভাবত কুনো একনা দৰকাৰী কাজ সময়মতে শেষ কৰা নাযায়, তখন সেই বিশেষ কাজটা টককৰি শেষ কৰাৰ জৈন্যে গেৰামেৰ মানষিলাক ডেকেয়া অই কাজটা শেষ কৰি তাৰ বদলি যেটা খাওয়া-দাওয়াৰ আয়োজন কৰা হয় তাকে সাধাৰণতে পাইট বুলি কওয়া হয়। পাইট দিবাৰ আইসা মানষিলাৰ বেসিৰ ভাগেই যুবক আৰ মধ্যবয়সী মানষি থাকে। অৰ্থাৎ পাইট খাওয়াত সাধাৰণতে পুৰুষগুলাই যোগদান কৰে। ত্যাঙো  কোনো বিশেষ সংসাৰী কাজত গেৰামেৰ বেটিছাওয়া বা চেঙৰীগুলাও মাজে মাজে পাইট খাওয়া দৃষ্টান্তও আছে।
        পাইটত সাধাৰণতে ভাইল্লা মানষি যোগদান কৰে। কাজেৰ চাপ আৰ প্ৰয়োজনীয়তা দেখি পাইটত কতো মানষিৰ দৰকাৰ হইবে সেইটা গাৰ্হস্থ্য গুলাই সিদ্ধান্ত নেয়। খুব কম কৰি হইলেও 4/5 জন আৰ বেসি কৰি হইলে 20--30 জন পৰ্যন্ত পাইটত যোগদান কৰে। অবশ্যে এই হিসাবেৰ তেমন কোনো ভিত্তিও নাই। "অৱস্থা দেখি ব্যৱস্থা" এই নীতিকে এটি মানি চলা হয়।
        পাইটেৰ বিনিময়ত সাধাৰণতে বৰ ধৰণেৰ খাওয়া দাওয়াৰ ব্যৱস্থা কৰা হয়। মসম পৰায় সৌগ পাইটতে থাকে। মাংসৰ ভিতিৰাত পাঠা,  হাস, কৈতৰ এমুনকি শুওয়ৰেৰ ব্যবস্থাও কৰা হয়। কিন্তুক এলেকা আনুযায়ী খাদ্যৰ তাৰতম্য হওয়াও দেখা যায়। তথাপি হাস পশ্চিম অসম আৰ কোচবিহাৰেৰ অঞ্চলত বেসি কৰি পাইটত খাওয়ায়। কিন্তুক পাহাৰী অঞ্চলত শুওয়ৰ বেসি কৰি খাওয়া দেখা যায়। কিন্তুক আজিৰ ৰাজবংশীগুলা আগেৰ মতোকৰি সগায় শুওয়ৰ নাখায়। সেইজোন্যে দেখা যায় আজিকালি পাইটত সাধাৰণতে হাসেৰ মাংসই বেসি কৰি খাওয়াৰ ব্যবস্থা কৰা হয়।
       পাইট কুন কাজোত নেওয়া হয় আৰ পাইটেৰ কাজটা কেমন কৰি সম্পন্ন কৰা হয় তাৰ একনা ছোট্ট বিবৰণ তলপাকে দেওয়া হইল :
          হালবোওয়া : হাল কৃষিজীবী মানষিৰ জীবনেৰ ঢাল। ভুঁইত সময়মতে হালবোওয়ালে সৌগ খেতি সুন্দৰভাবে ফসল দেয়। কিন্তুক কুনো কুনো সময়ত দেখা যায় হালেৰ গৰুৰ অভাবত কিংবা কামেলাৰ অভাবত ভুঁইগুলা সঠিক সময়ত চাস কৰা অসম্ভব হয়া যায়। এমন অবস্থাত গাৰ্হস্থ্য মনষিলাৰ গেৰামেৰ মানুষেৰ সহায়েৰ খুব দৰকাৰ হয়। নাহোলে উমাৰ খেতি কাজ তো হবাৰ নয়, এমনকি বৰ লোকচান ভৰা খাবাৰ খায় আৰো পৰবৰ্তী সময়ত বৰো মংগাৰ সন্মুখীন হওয়া নাগিৰ পায়। সেইজৈন্যে তখন গাৰ্হস্থ্য গুলাৰ পাইটেৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। উমৰা তখন হাইল্লাৰ যাৰ যাৰ হালগৰু আছে সগাকে বা প্ৰয়োজন অনুসাৰে যত দৰকাৰ হয় ততোগুলা হালগৰু থাকা মানষিক পাইট ডেকায়। হালেৰ বেসি প্ৰয়োজন হইলে একনা গৰু থাকা মানষিও পাইট দিবাৰ পায়। কাৰো একনা গৰু থাকিলে উঞায় আৰ একজন একনা গৰু থাকা মানুষেৰ গৰুৰ সাথে একান হাল বানেয়া পাইটত যোগদান কৰাও দেখা যায়। কিন্তুক এইক্ষেত্ৰত দুয়োজন মানুষকে পাইট খাবাৰ ডেকাটা জৰুৰী। আৰ একটা চিছটেমো আছে। কাৰো হাল গৰু আছে কিন্তুক হালবোওয়া মানষি নাথাকিলে অন্য একজনে হালখান নিয়া পাইটত যোগদান কৰিৰ পায়। এইক্ষেত্ৰতো হালগৰু দেওয়া আৰ হালবোওয়া দুয়োজন মানষিক পাইট খাওয়াৰ ডেকা নিয়ম। হালবোওয়াৰ ক্ষেত্ৰত  পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট সময়ৰ ভিতিৰাত নিজাৰ নিজাৰ হাল নিয়া পাইট দিবাৰ আইসে আৰ সগায় এক সাথে শাৰী ধৰি হালবোয়ায়।
         ৰোয়া গাৰা : এই কামটা বেসি কৰি হেমতিখেতিৰ সময় লক্ষ্য কৰা যায়। বাইসেলি সময়ত যেটা ধানখেতি কৰা হয় অইটাই ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটাৰ মুখ্য সম্বল। আজিৰ দিনেৰ মতো কৰি আগেৰ দিনত চাইনেজ খেতি নাছিল। বাইসসেলি খেতি যদি কুনো কাৰণত নষ্ট হয় বা কৰিৰ নাপায় তহোলে গোটায় ৰাজবংশী সম্প্ৰদায়টা বিপদত পৰে। একনা এমন খাদ্য সংকটত দিন কাটা খায় যাৰ পৰিণতত  মানুষেৰ মৰণ পৰ্যন্ত হবাৰ পায়। কাজেই এই খেতিটাৰ গুৰুত্বৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি সময় মতে ৰোয়া গাৰা কাজটা সম্পন্ন কৰাৰ অপ্ৰাণ চেষ্টা কৰে ৰাজবংশীলা
        ৰোয়া গাৰা সময় পাৰ হং হং হৈলে বা মেল্লা ভুঁই একসাথে ভেৰ কৰিলে সাধাৰণতে ৰোয়া গাৰা কাজটা টককৰি শেষ কৰা সম্ভব নাহয়। তখন মাৰেয়া  মানষিলা হাইল্লাৰ মানষিলাক পাইট ডেকায়। এইক্ষেত্ৰত একটা কথা লক্ষ্য কৰা খাইবে যে, ৰোয়া গাৰা কাজটা বেসি কৰি সইঞ্জা বালা  বা ৰাতি আয়োজন কৰা হয়। জোৎস্না ৰাতি হইলে তো ভালেই। নাহলে হাচাক নাগেয়া ৰাতি সইগ পাইটাল পাই ধৰি ৰোয়া গাৰাত নাগি পৰে।
        মাটি তোলা :  মাটি তোলা পাইট সাধাৰণতে ঘৰেৰ ভেটি, খোলাম বাৰী আৰ আগিনাৰ মাটি কাঠা এগিলাৰ বাবদ নেওয়া হয়। এগিলা ছাৰাও বাগানবাড়ি,  ডিগিৰ মাটি কাঠা ইত্যাদি সৌগ ধৰণেৰ মাটি কাঠা বা তোলাত পাইট নেওয়া দৃষ্টান্তও আছে। মাটি তুলিৰ আইসাৰ সময়ত পাইটালগুলা সগায় হয় ডেলি নাহোলে কোদাল নিয়া আইসে। ৰোয়া গাৰাৰ মতো কৰি মাটি কাটা কাজো ৰাতি ৰাতি কৰা যায়। কিন্তু এইক্ষেত্ৰত জোৎস্না ৰাতি হওয়টা দৰকাৰ। যেটাই নাহওক,  ডেলি কোদাল এগুলা ধৰি আসি সাগায় মিলি হাতাপাতি সেই নিৰ্দিষ্ট কাজটা সম্পন্ন কৰি দেয় মাটি তোলা পাইটত।
          কোষ্টা আৰ ধান খেতিৰ কাম : এই কাজটা চৈত, বৈসাখ আৰ জেট মাসে হয়। বসন্ত কালত পত্তম দেওয়াৰ ঝৰি হওয়াৰ সাথে সাথে খাৰলী দিনেৰ মাটি ভিজি যায়। তখন এই আধা ভিজা মাটিত ভাল কৰি চাস কৰি ৰাজবংশী মানষিলা কোষ্টা আৰ বিত্ৰি ধান বোয়ায়। কিন্তুক দিনে দিনে কোষ্টা আৰ ধান গুলা গাজে উঠে  আৰ তখন একধৰনে ঘাসে কোষ্টা আৰ ধানক তল কৰি ৰাখে। সেইজৈন্যে ধান-কোষ্টা ভুটকি বিৰাৰ সাথে সাথে পত্তম নিলানিৰ দৰকাৰ হয়। এমন কৰি পৰায় তিন/চাইৰটা নিলানি নাগে। বেসিৰ ভাগ সময়ত কামেলা নিয়া ধান-কোষ্টা নিলা হয়। কিন্তুক বহুত ক্ষেত্ৰত নিলানিৰ সময় পাৰ হয়া যাং যাং হইলে বা উপযুক্ত সময়ত নিলা কাজটা সম্পন্ন কৰিৰ নাপাইলে তখন পাইট নিয়া সেই নিলানি কাজটা শেষ কৰাৰ বাদে অন্য কোনো উপায়ে নাথাকে। তখন আগেৰ মতো কৰি হাইল্লাৰ মানষিলাক  পাইট ডেকেয়া অই কামটা শেষ কৰা হয়।
       ধান-কোষ্টা নিলানি কাজত পাসুন নামেৰ একধৰণেৰ অস্ত্ৰ ব্যহাৰ কৰা হয়। পাইটালগুলা  সগায় যাৰ যাৰ পাসুন নিয়া কোষ্টা বা ধান নিলিৰ আইসে। সৌগ পাইটাল একসাথে পাই ধৰি নিলানি কাজটা খুব যত্নসহকাৰে শেষ কৰে। যখন পাইটালগুলা পাই ধৰি বসি ধান-কোষ্টা নিলিৰ  বইসে তখন ঐ নিলানি কৃষি কাজটা একনা অন্য মৰ্যাদা পায়।
       এটি খালি ধান-কোষ্টা নিলাতে পাইট নেওয়া নাহয়। ধান কাটা, উবা, মাৰামাৰা, ধান ডাঙা এগিলা কামাইতো পাইটেৰ দৰকাৰ হয়। একেমতো কৰি কোষ্টা নিলা ছাৰাও কোষ্টা কাটা, উবা, ধোওয়া এগিলা কামতো পাইট নেয় গাৰ্হস্থ্য মনষিলা।
        ঘৰ-বাড়ী বান্ধা : কুনো কুনো সময়ত গেৰামেৰ কুনো একজন লোক নৌতন ঘৰ-বাড়ী বানেৰ নাগে। সাংসাৰিক ভাগাভাগিৰ কাৰণতে হৌক আৰ অন্য কোনো কাৰণতে হৌক, যুদি খুব কম সময়েৰ ভিতিৰাত ঘৰ বান্ধা দৰকাৰ হয় আৰ অই অনুসাৰে কামেলা-ঠামেলা পাওয়া নাযায়, তাহোলে উপায়হীন হয়া সগায় পাইটেৰ কথা চিন্তা কৰে। ঘৰ-বাৰীৰ কাজত পাক্কা পাক্কা  (expert) মানষিলাক ডেকেয়া তখন মাৰেয়াগিলা পাইট নেয়। এমন অবস্থাত পাইটালগুলা খুব যত্নসহকাৰে সেই মানষিটাৰ ঘৰগুলা বানে দিয়া উমাক টপকৰি থাকাৰ ব্যৱস্থা কৰি দেয়।
       নানানটা : পাইট খালি উপ্ৰাত নেকা কাজগুলাৰ বাদে যে নেওয়া হয়, এমন নাহয়। যেকুনো কাজেৰ ক্ষেত্ৰতে পাইট নেওয়া যায়।বাৰীৰ ঘৰ-দুয়াৰ নিকা-নিকিৰ থাকি ধৰি হাৰিবাৰীৰ খৰি-খেৰ যোগাৰ কৰাতো পাইট নেওয়া যায়। বেটিছাওয়া গুলা সংসাৰেৰ যেকুনো কাজত অন্য বেটিছাওয়াক পাইট নেয়। যেমুন, খৰিকাটা, কাপোৰ ধোওয়া এগিলা। ইলা ছাৰাও ভুঁই বাৰীৰ জল ছেকা, ইটা ডাঙা, বিচন তোলা, আলু গাৰা, কচু গাৰা, আলু-কচু তোলা ইত্যাদি ভাইল্লা কাজত পাইট নেওয়া হয়। থাউকাতে কবাৰ গেইলে, যেটেখোনা কাজ-কৰ্ম থাকে আৰ মেল্লা মানষিৰ দৰকাৰ হয়, অটিয়ে পাইট নেওয়া হয়।
        তাইলে দেখা গেইল যে, পাইট বা হাউলি কৃষিকেন্দ্ৰিক একনা ব্যবস্থা। ইটা ব্যবস্থাত   পাইটালগুলা নিৰ্দিষ্ট কৰি দিয়া টাইম মতে নিজাৰ নিজাৰ কাম কৰিৰ আইসে। পাইটাল গুলাৰ কাজ কৰাৰ সময়ত যেটা ঐক্য, সম্প্ৰীতি আৰ কৰ্মসংস্কৃতি লক্ষ্য কৰা যায় সেটা খুবেই দৃষ্টিনন্দন। একসাথে হালবোওয়া বা ৰোয়া গাৰা  সময়ত হাসি, তামসা, ঠাট্টা, ঈয়াৰকি আৰো কত যে ৰং-তামাসা  হয় সেঠা খালি পাইটালগুলা আৰ গাৰ্হস্থ্যই বুজি পায়। এগিলা হাসি-তামাসাৰ সাথে সাথে উমাৰ মাজত একধৰণেৰ কৰ্মোদ্যম দেখা যায় আৰ উমৰা সেই নিৰ্দিষ্ট কামটাক খুব সুন্দৰভাবে সমাপ্ত কৰে। ৰোয়া গাৰা বা নিলানি কাজেৰ সময়ত পাইটাল গুলা মেল্লা ধৰণেৰ গপ্প কৰে। তাৰ ভিতিৰাত কেচ্চা আৰ ধৰ্মীয় গপ্প মুখ্য ৰূপত দেখা যায়। আৰো যদি অটি কোনো একজন পাইটাল গান-বাজেনাত পাকা থাকে তাহোলে  ৰাজবংশী লোকগীতে সেই পাইটেৰ কাজটাক আৰো মধুৰ কৰি তোলে। এমনে কৰি গপ্প, কেচ্চা, ধৰ্মীয় গীত, লোকগীত, তামসা জাতীয় কথা ইত্যাদি জিনিস গুলানে অই পাইটক একনা অন্য মাত্ৰা প্ৰদান কৰে।

টোকানি কাথা :
       সগাৰে শেষোত কওয়া যায় যে, পাইট সম্পূর্ণৰূপে একনা কৰ্মব্যবস্থা। কৃষি বা ঘৰুয়া কমেৰ সাথোতে পাইটেৰ সম্পক্ক। পাইট এমনে একনা সামাজিক আৰ অৰ্থনৈতিক ব্যৱস্থা যাক দিয়া সমাজেৰ মানষিলাৰ মাজত তো ঐক্য-সম্প্ৰীতি প্ৰতিষ্ঠিত হয়েই, সাথোতে হাইল্লাৰ বা গেৰামেৰ মানষিলা যাতে ভবিষ্যতে কুনো ধৰণেৰ আৰ্থিক সমস্যাত বা খাদ্য সংকটত নাভোগে তাৰ বাদে পাইট একনা মজবুত ব্যবস্থা হিসাবে স্বীকৃত হইছে। পাইটেৰ মধ্য দিয়া ৰাজবংশী মানষিলাৰ মাজোত এক ধৰণেৰ কৰ্মসংস্কৃতিও ফুটি উঠে। সগায় সগাৰে কাজত সহায় কৰা এইটাই ভাৰতীয় ধৰ্ম আৰ সংস্কৃতিৰ মূল কথা।
        কিন্তুক দুখ্যেৰ কাথা হইল, আজি বিশ্বায়ান আৰ যন্ত্ৰেৰ যুগত কৃষিজীবী মানষিলাৰ জীবন আৰ কৰ্মও বিশ্বায়িত হৈছে। ৰামো নাই, অযোধ্যাও নাই। সগায় এলা মেসিন দিয়া সউগ ধৰণেৰ কৃষিকাজ কৰে আৰ সেইজৈন্যে পাইট ব্যবস্থাও দিনে দিনে ৰাজবংশী সমাজ থাকি হাৰে যাবাৰ নাইগছে। তাও কওয়া যায়,  আজিও গেৰামে গেৰামে পাইটেৰ ব্যবস্থা ৰাজবংশী সমাজত বত্তি আছে। আগেৰ মতো কৰি বাড়ী বাড়ী পাইট নেওয়া  না হইলেও ৰাজবংশী সমাজোত এলাও পাইট নেওয়া দেখা যায়। পাইট সম্পক্কে সঠিক গবেষণা আৰো ঘোঙটা-ঘুঙটি হইলেসে ইটাৰ আসোল প্ৰকৃতি আৰো গুৰুত্ব বিৰি আসিবে।

বিঃদ্ৰঃ উজান নামেৰ অনলাইন পত্ৰিকাত বাইৰ হৈছে।

ৰাজবংশী লোকপুৰাণ : ঘেচুলেৰ ৰাজা হওয়া কাহিনী

                  গোটাইয়া :  হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

       তেপুৰাণি দিনেৰ কথা। সৌগঠেই আৰ সৌগ দ্যাশতে একঝন কৰি ৰাজা থাকে আৰ দ্যাশ শাসন কৰে, পৰজাপালিক পালন কৰে। তাকে দেখি জঙ্গলেৰ পখিগুলা কয়---"আমাৰো তো মেল্লা জাগা আছে; বোন, ঝাৰ, জঙ্গল, পাহাৰ আছে; ভাইল্লা পখি-পয়াল আছে। আমাৰ ৰাজ্য আছে ঠিকেই, ৰাজা তো নাই। তাইলে কি আমৰা ৰাজা ছাৰায় থাকিমো? দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখি-পয়াল কি ৰাজা ছাৰায় ৰৈবে? আমাকো একঝন ৰাজা নাগিবেকে।" এই পৈতানে সৌগ পখি-পয়াল একদিন গোটো হয়া বৈঠক বসাইল। বৈঠকোত ফয়চালা হৈল উমাকো একঝন ৰাজা নাগিবে। এই তানে সগায় যায়া ধৰ্মৰাজেৰ ওটি হাজিৰ হৈল। ধৰ্মৰাজ উমাৰ আবদাৰ শুনি কৈল--- "ঠিক আছে। তাইলে ৰাজা একঝন বানাই। কিন্তুক ৰাজা এলা ফিৰ কাক বানাই?" সগায় চিন্তাত পৰিল। পখি তো উমৰা মেল্লা। সগাৰে ফিৰ ৰাজা হবাৰ মন।
         ৰাজা বানাৰ বাদে ধৰ্মৰাজ একদিন সগাকে পাহাৰেৰ গাবাৰোত গোটো হবাৰ কৈল। সগায় কথামতে আসিল। ধৰ্মৰাজ সগাকে কৈল---"আজি তোমাৰ ৰাজা ঠিক হৈবে।" আৰ এপাকে এক গাবাৰোত এক তচোলা তেল জ্বাল হবাৰ নাইগছে, থকবকেৰ নাইগছে। পখিগুলা সগায় গছেৰ ঠাইলে-ঠুইলে বসি আছে। গাস্যেক পখি। বগা, কাউয়া, সাৰো, চিলা, ঘেচুল, বাওয়ৈ, ময়না, টিয়া, বুলবুলি, হাৰগিলা, শগুণ আৰো মেল্লা নকণ পখি। উমাৰ মৈদ্যত থাকি শগুণ কয়---"মুই ৰাজা হৈম।" হাৰগিলাও কয়---"মুই হৈম।" আৰো নানান ঠাকাৰ, দ্যাশ-বইদ্যাশেৰ পখিগুলা কয়--- "মুই হৈম।"
     তখন ধৰ্মৰাজ কৈল--- "ওমুন নোঞায়। হবাৰ চাইলে খালি চলিৰ নয়। হৈবে তো একঝন। যাৰ সগাৰে চাইতে শক্তি, বুদ্ধি আৰ সাহস বেশি উঞায় হৈবে।"
      হাৰগিলা কয়--"মোৰ  দেহাত  তো আৰ কম জোৰ নোমায়!" শগুণ কয়---"মুই কিতা কম?" ইদি ফিৰ মেল্লা পখি নিজাৰ শৰীলেৰ বল-শক্তিৰ কাথা ব্যাকেৰ ব্যাকেৰ কৰিৰ নাইগছে। উমৰাও কয়---"আমৰা তা কিসোত কম?"
      পখিগুলাৰ নিয়াই দেখি শ্যালা ধৰ্মৰাজে কয়---"ঠিক আছে। কাৰ কতো বুদ্ধি আৰ বল-শক্তি আছে তাৰ একেনা পৰমাণ দেওয়া খাইবে। ঝায় আগোত এই গৰোম তেলেৰ তচোলাত ডুবি উঠি আসিৰ পাইবেন তায় হৈবেন ৰাজা।"
      শগুণ মনে মনে ধেন্দেলায় এলা ফিৰ গৰোম তেলোত কেংকৰি ডুবোং। একবাৰ আগায় তা সাতবাৰ পাছায়। হাৰগিলা খানেক সাহস কৰি কয়---"মৰণ হৈবে তা হৈবে; তাও ডুবিম। কি হয় হৌক।" কিন্তুক তচোলাৰ বগল যায় আৰ ফিৰি আইসে আৰ মনে মনে খালি ঈসফিস কৰে। আৰো কেছু পখি যায় আৰ তচোলাৰ তেল দেখি মুখ ব্যাদেৰে ফিৰি আইসে।
       কিন্তুক বাচ্চানি বাচ্চানি পখিগুলাৰ মৈদ্যত ঘেচুল খিব চাল্লাক। উঞায় কয়---"দ্যাশেৰ জোনে, মোৰ জাতীৰ জোনে, পখি-পয়ালেৰ জনো যুদি মৰণ হয় তা হৈবে।" উঞায় গছেৰ আগাল থাকি পখিগুলাৰ দশা দ্যাখে আৰ ধৰ্মৰাজেৰ উপুৰা ভস্যা কৰি ছুঁই দিয়া আসিয়া তেলোত এক টালান দিয়া ভুৎচুৎ কৰি উঠিল। সাথে সাথে ধৰ্মৰাজে শিঙা ফোকাইল আৰ ঘোষণা কৰিল---"আজি থাকি ঘেচুল হৈলেক পখিৰ ৰাজা।"

নাগাল :
নমিতা বালা ৰায় (70), কৈমাৰী, ধুবুৰী, অসম।
ফটো : ইন্টাৰনেট থাকি নেওয়া, কড়াল 23-09-2018

শামুক আৰো টাকোয়া : কোচ-ৰাজবংশীৰ একেনা পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস

                                                   হেমন্ত কুমাৰ ৰায়

       কোচ-ৰাজবংশীৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যৰ ভিতিৰা একেনা খিব আদৰেৰ খাবাৰ হৈল টাকোয়া আৰো শামুক। এই খাবাৰতে নুকি আছে কোচ-ৰাজবংশীৰ জনজাতীয় চিন। কোচ-ৰাজবংশী জনগোষ্ঠীটা যে আদিম জনজাতিৰ ফ্যাকা তাৰে একেনা দিশা পাওয়া যায় শামুক আৰো টাকোয়াৰ মতোন খাবাৰগুলাত। জনজাতিত্বৰ (tribalism) সৌগ বৈশিষ্ট্য এই খাদ্যটাতে উক্টি পাওয়া যায়।

     শামুক আৰ টাকোয়া বা টোকৰাই একনকণ খোল্টাধাৰী জীব (shelled gastropods)। ইমাৰ বসবাস নদীনালা আৰ দোলা। কাজেই টাকোয়া আৰ শামুক খাবাৰ গেইলে দোলা বা নদী-নালাত থাকি হেঙা, জাকা, বা হাত দিয়া ধৰি আনি বাড়ীত ভালকৰি ধুইয়া নেওয়া খায়। শামুক খাবাৰ গেইলে পত্থমতে শামুকেৰ মুকাৰিখান কাটাৰি দিয়া খসে ফ্যালা নাগে। তাৰপাছোত কাটাৰিৰ নেল বা বাচ্চানি নৰকি বা হাতেৰ নগুল দিয়া মসমলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। এঙকৰি বাইৰ কৰি ভালকৰি কুটি-বেচি নেওয়া খায়। শামুকেৰ মসম যিহেতু নেল্টানেল্টা আৰ পিচিলা পিচিলা হয়, সেইজোন্যে ঐ নেল্টা ভাবটাক পৰিষ্কাৰ কৰাৰ বাদে নাউয়েৰ পাতা বা চুন দিয়া ধুইয়া নেওয়া খায়। তাতে শামুকেৰ নেল্টাও যায় আৰ ফটফটাও হয়। তাৰপাছোত ভালকৰি উসি নিয়া পছন্দ অনুসৰি খাওয়া ব্যবস্থা কৰা হয়।
     এপাকে ফিৰ টাকোয়া খাবাৰ হৈলে জলোত চুবগি ৰাখি পত্থমতে একেনা একেনা কৰি টাকোয়াৰ মুখ (কালা মুখ খোনা) ছিৰি নেওয়া নাগে।  তাৰপাছোত দাও বা কাটাৰি দিয়া টাকোয়াৰ মুখ আৰ টিকা পাকে কটি নেওয়া নাগে। মুখ আৰ টিকা পাকে কাটি নিলে খাবাৰ সম হোস্কা টানিলে টক্কৰি বিৰি আইসে। মুখ-টিকা কাটি গামেলা বা ওমুন কোনো ভাৰাত জলভায় একমুঠি নৰকি বা সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এমন কৰি ধুইয়া নিলে টাকোয়াৰ গাত নাগি থাকা মইলা, ভিতিৰাত থাকা বালা, ভেৰ, জাকোন ভালকৰি বিৰি আইসে আৰ টাকোয়াগুলা ফটফটা হয়। তাৰপাছোত টাকোয়াগুলা হাড়ীত কৰি উসি নেওয়া নাগে। উসিৰ সম ওটি খানেক সোটা দিয়া নিলে ভাল হয়, তাতে টাকোয়া ভালকৰি সিজে আৰ ভুসি-ভাসা গুলা গলি যায়। উসাৰ পাছোত ফিৰ একমুঠি সিণ্ডা দিয়া খচিখচি ধোয়া নাগে। এঙকৰি উসা-ধোয়া কৰাৰ  পৰসে শুৰু হয় শামুক আৰো টাকোয়াৰ নানান মতোন ৰান্ধোন।
    
     ভাজি : ভাজি ৰান্ধা খিব সহজ। টাকোয়াৰ বেলা গছেৰ কাটা বা ছিট্টিপিন দিয়া উসা টাকোয়ালাৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি নেওয়া নাগে। শামুক আৰ টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি ভালকৰি ধুইয়া কৰেয়াত তেল-নুন-পিয়াজ-মৰুচ দিয়া ভাজি কৈৰলেই হৈল। টাকোয়া/শামুক ভাজিৰ স্বাদ খিব ভাল।
     ন্যাটেৰা : শামুক/টাকোয়াৰ মসম বাইৰ কৰি ভাজি কৰিও খাওয়া যায় বা ঐ ভাজিগুলাক ন্যাটেৰা কৰিও খাবাৰ পাই। সাধাৰণ ন্যাটেৰাৰ মতোন কৰি মসলা-ঠসলা দিয়া আঠা-মাঠা ঝোল কৰি নামে নেওয়া নাগে। শামুক/টাকোয়াৰ ন্যাটেৰাৰ স্বাদ খিব বেসি।
    ঝোল : শামুক-টাকোয়াৰ মসমগুলা বাইৰ কৰি যেকুনো শাক দিয়া ঝোল খাওয়া যায়। মসমগুলা বাইৰ কৰি ধুইয়া-পাকোলে ভালকৰি ভাজি কৰি আলু, কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা খাবাৰ পাই।
      হৰপা :  হিটাও ঝোল। কিন্তুক হিটা ঝোল বাচ্চানি শামুক বা টাকোয়া গুলাক গোটালে ঝোল কৰি খাওয়াক বুঝায়। এই ক্যাৰামতি মতে শামুক বা টাকোয়া গুলা খোল্টাভায় ভাজি আলু, খুল্টি কালাই, ঠাকুৰি কালাই বা ঐন্য কুনো জিনিসেৰ সাথে সাধাৰণ শাক বা আঞ্জাৰ নকণ কৰি ঝোল কৰা যায়। ঝোলেৰ শাক হওয়াৰ পৰ ভাত বা ৰুটি দিয়া খাওয়া নাগে। খাওয়া নাগে হোস্কা টানি টানি। খাবাৰসম শামুক আৰ টাকোয়াৰ মুখত মুখ নাগে একে হোস্কাতে ভিতিৰাত থাকি উয়াৰ মসম বাইৰ কৰি আনা নাগে। হোস্কা টানি টানি টাকোয়া বা শামুক খাওয়াৰ সাথোত একেনা লোক-কথাও চালু আছে---
        "খাইলেও একখুৰি নাখাইলেও একখুৰি।"

     মানে, টাকোয়া খাইলেও একবাটি (একখুৰি) নাখাইলেও একবাটি। কেনেনা, টাকোয়া হোস্কা টানিলে উয়াৰ মসমহে বাইৰ হয়, টাকোয়াৰ খোল্টাগুলা আভঙে থাকে। সেইবাদে দেখা যায়, যতলা টাকোয়া/শামুক  মানষি খায় অতলায় খোল্টা আৰ এক পাকে জমা হয়।
 
     ছ্যাকা : ছ্যাকা তো কোচ-ৰাজবংশীৰ হাউসেৰ খাবাৰ। উমৰা ঝেটায় খাউক ঐটায় ছ্যাকা খাইবে। শামুক আৰ টাকোয়াও ছ্যাকা খায় আৰ টাকোয়া ছ্যাকাৰ স্বাদ খিব মজাৰ হয়। টাকোয়া ছ্যাকা খায় ঠাকুৰি কলাই দিয়া। টাকোয়া ছ্যাকা খাবাৰ গেইলে উসা টাকোয়ালাক খোল্টাভায় ভাজি নেওয়া নাগে। তাৰপাছোত ভাজা টাকোয়া আৰ ঠাকুৰি কালাই  কৰেয়াত জলভায় ঘোটলে নিয়া ওটি সোটা দিয়া, অসুন, মৰুচ দিয়া ৰান্ধিলে ছ্যাকা হয়। খাবাৰ সম টাকোয়ালা ঝোলশাকেৰ নকণ কৰি হোস্কা টানি টানি খাওয়া নাগে। ছ্যাকা ঐন্য নকণ কৰিও খাওয়া যায়। টাকোয়া/শামুকেৰ মসমলা ভাজি কৰি সাধাৰণ ছ্যাকাৰ মতন কৰি ৰান্ধিও খাবাৰ পাই।

      ভত্তা বা ছবা : টাকোয়া ভত্তা খাওয়াৰ চল খিব কম; শামুক ভত্তা কৰি খাওয়াৰ চল বেসি। মানে টাকোয়া যিহেতু বাচ্চানি বাচ্চানি তায় টাকোয়াৰ ভত্তা বা ছবা খাওয়া নাযায়। কিন্তুক শামুকেৰ ভত্তা সগায় খায়। দগদগা আগুনোত গোটাল গোটাল শামুক দিলে পুৰিয়া খোল্টাগুলা ফোসফোসা হৈলে বুঝিবেন শামুক ছবা হৈছে। তাৰপাছোত আগুন থাকি বাইৰ কৰি আস্তে আস্তে আচাৰা দিলে খোল্টাগুলা পৰি যায় আৰ আভং শামুকেৰ মসম বাইৰ হয়া আইসে। কাও কাও এই মসমগুলা এমতে খায়, কাহো কাহো ফিৰ নুন-তেল মাখি খায়।

       এঙকৰি দেখা যায়, কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক -টাকোয়া খিব যতন কৰি খায়। শামুক-টাকোয়া দোলা-নদীত থাকি আনি কোটা-বেচা কৰি ৰান্ধা পৰ্যন্ত নানান ফ্যাতেৰা হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা ইটাক খাওয়াৰ লোভ ছাৰিৰ পায় না। কেনেনা, ইটা ইমাৰ পৰম্পৰাগত খাদ্যাভাস; এটিকোনা নুকি আছে উমাৰ জনগোষ্ঠীয় ঐতিহ্য।
   
 বৈজ্ঞানিক ভিত্তি :
     টাকোয়া  চৌকেৰ পইক্ষে উপকারী। টাকোয়া আৰ শামুক খাইলে পেটেৰ অসুখ বা ৰোগ ভাল হয়, আমেসা ছাৰে। আগের মানষিলা টাকোয়াৰ আৰ শামুকেৰ খোল্টা দিয়া গঢ়াইছে চুন। টাকোয়া বা শামুকেৰ খোল্টা ছানেৰ ঘোষি মানে শুকনা গোবৰ দিয়া ঢাকি দিয়া অগুন  নাগে দিছে সইঞ্জা বেলা। সাৰা ৰাতি অমন কৰি থাকাৰ পাছত সাকালে দেখা গেইছে খোল্টা গুলা একেবাৰে সাদা ফটফটা হয়া আছে। ঐলাত অল্প জল দিয়া গলাইলে সুন্দৰ চুন হয়া যায়। এই চুন হাটেৰ শিল থাকি গঢ়া চুনেৰ চাইতে বেশি ভাল, ক্ষতি নাই। তাতে আৰো একেনা সুবিধাও আছে। শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টা বাড়ীৰ অগলে-বগলে পৰি ৰইলে পৰিবেশ নোঙৰা হয় আৰ ঠ্যাং কাটাৰ ভয় থাকে, কিন্তুক খোল্টা দিয়া চুন বানায় জোনে  ঐ ভয় আৰ নাথাকে। কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা তায় কথায় কথায় কয়----
             পচা শামুকেও কাটে পাও
             হ্যালা না কৰি ফ্যালান পাও।
     মানে, শামুক-টাকোয়া পচা বা নষ্ট হৈলেও ঠ্যাং কাটে; দেখি-শুনি হাটা নাগে। ঠ্যাং যাতে কাটা নাযায়, পৰিবেশ যাতে ঠিক থাকে আৰ চুনেৰ দৰকাৰো যাতে পুৰক হয়  তাৰ বাদে কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা শামুক-টাকোয়াৰ খোল্টালাক ভালকৰি পুৰি চুন বাইৰ কৰি নেয়। গেৰামেৰ মানষি হৈলেও কোচ-ৰাজবংশী মানষিলাৰ চুন বানাৰ পদ্ধতিটা আৰ চিন্তাটা কিন্তুক সম্পূৰ্ণ বৈজ্ঞানিক।

 টোকানি :
    শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসটা খালি কোচ-ৰাজবংশীৰে স্বতন্ত্ৰ খাদ্যাভাস নাহয়; এইটা আসলোতে জনগোষ্ঠীলাৰ আদৰেৰ খাদ্য। বড়ো, সাওতাল এঙকৰি পৰায় ভাইল্লা জনগোষ্ঠীয় লোকে এই খাবাৰ খায়। কোচ-ৰাজবংশী সমাজেৰ সৌগঠে বৰ্তমান এই খাদ্যাভাস চালু নাথাকিলেও পুৰাণি দিনোত সৌগ কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা খাইছিল। এলাও পশ্চিমবংগেৰ আলিপুৰদুয়াৰেৰ কুমাৰগেৰাম ব্লকেৰ ৰামপুৰেৰ মাঝেৰডাবড়ী গেৰামেৰ মানষিলাৰ টাকোয়া খায় সম্পূৰ্ণ ঐতিহ্য ৰক্ষা কৰিয়াই। তা ছাৰাও, আসামেৰ কোকৰাঝাৰ, চিৰাং, বাক্সা অঞ্চলতো কুনো কুনো কোচ-ৰাজবংশী মানষিলা এই খাবাৰ খাওয়া দেখা যায়। ধুবুৰী জিলাৰ পৰায় সৌগ কোচ-ৰাজবংশী শামুক খায়, টাকোয়া ফিৰ সৌগঠে পাওয়া নাযায় জোনে হয়তো খাওয়া দেখা নাযায়। এমন কৰি আৰো ভাইল্লা জাগাৰ মানষি এলাও শামুক আৰ টাকোয়াৰ খাদ্যাভাসেৰ সাথোত জৰেয়া আছে ঝেটা ওনাস টানিলে সহজে বাইৰাইবে।
      কিন্তুক দুখ্যেৰ কথা হৈল, এলা আধুনিক যন্ত্ৰপাতি, কীটনাশক আৰো নানান ক্যাৰামতিৰ বাদে নদী-নালা আৰো দোলাগুলাত শামুক-টাকোয়া আৰ পাওয়া যায় না। মাছ মাৰাৰ নানা আধুনিক ক্যাৰামতি, হালবোওয়া নানানটা যন্ত্ৰৰ জোনে এলা শামুক- টাকোয়াৰ খিব মঙ্গা হৈছে।


খেও/নাগাল :
1. হীৰাতন দাস, কুমাৰগ্রাম (আলিপুৰদুয়াৰ), কামতাপুৰী গাওয়ালি বিজ্ঞান, হামাৰ খবৰ, 05-05-2018।
2. শৈলেশ্বৰী বৰ্মণ (60), মাঝেৰডাবড়ী, আলিপুৰদুয়াৰ, পশ্চিমবংগ, কড়াল, 02-09-2018।
3. প্রতিমা ৰায়  (40), ঐ।